رييس‌جمهور در محاصره انسجام مخالفان قرار گرفت
پيروزي تلخ‌تر از شكست
سارا معصومي
27 مارس 1994، گذشته‌اي نه چندان دور و رجب طيب اردوغان، سياستمداري كه براي نخستين‌بار جامه شهرداري استانبول را بر شانه انداخت. چهارسال اين عنوان را در اختيار داشت و پس از آن در آگوشت 2001 به عنوان رهبر حزب عدالت و توسعه سوگند ياد كرد. 13 سال هم اين مقام رهبري حزب را حفظ كرد تا آگوست 2014. در اين سال‌ها هر روز يك پله بالاتر آمد. در فاصله زماني سال‌هاي 2003 تا 2014 عنوان نخست‌وزير تركيه را به خود اختصاص داده بود و البته در همان سال‌هاي پاياني تكه تكه‌هاي نقشه‌هايش براي رسيدن به رياست‌جمهوري كه قدرت مطلق در تركيه باشد را كنار هم قرار مي‌داد. درحال حاضر دوازدهمين رييس‌جمهور تركيه است كه از آگوست 2014 در كاخ رياست‌جمهوري نشسته است و با راي همه‌پرسي ديروز احتمالا تا سال 2029 نيز مي‌تواند همين كرسي را در اختيار داشته باشد.
در اين سال‌ها همزمان كه پله‌هاي ترقي را بالا رفت، از درجه محبوبيتش كاسته شد. در سال 2001 زماني كه حزب عدالت و توسعه را پايه‌گذاري كرد در نخستين انتخابات توانست دو سوم كرسي‌هاي پارلمان را به دست آورد. رقمي خيره‌كننده براي يك حزب نوپا. با اين همه در جولاي سال 2014، زماني كه به عنوان نامزد حزب براي رياست‌جمهوري معرفي شد از آن محبوبيت روزهاي نخست خبري نبود. اندكي بيش از 51 درصد آرا به نفع او به سبد ريخته شده بود و البته كه همين يك درصد و نيم طبق قانون كافي بود تا او عنوان رييس‌جمهور را به خود اختصاص دهد. زماني كه در همان بازه زماني از وي سوال شد كه چرا محبوبيت او تا اين اندازه كاهش يافته و آيا 51 درصد راي مناسبي به حساب مي‌آيد، وي پاسخ داد: به هرحال حضرت محمد هم كه پيامبر خدا بود دشمناني داشت و عده‌اي با او موافق نبودند اما من نزديك به 52 درصد آرا را به دست آورده‌ام.
رفقاي قديمي‌اش از او فاصله گرفته‌اند. روزگاري با فتح‌الله گولن حشر و نشر داشت و امروز وي همان روحاني در تبعيدي است كه رجب طيب اردوغان مي‌گويد امريكا بايد وي را به آنكارا استرداد دهد تا به اتهام دخالت در كودتاي نافرجام سال گذشته ميلادي محاكمه شود. روزهايي در كنارش عبدالله گل و داوود اوغلو مي‌ايستادند و امروز اين دو نفر هم تلاش مي‌كنند بي‌آنكه نمكدان‌هاي مشترك را بشكنند، از اردوغان فاصله بگيرند. درحال حاضرچهره تبليغاتي وي بنعالي ييلدريم است؛ مردي كه تا ديروز عنوان نخست‌وزير را به خود اختصاص داده بود اما عصر روز يكشنبه در حالي كه از شادي در پوست خود نمي‌گنجيد در بالكن مقر اصلي حزب عدالت و توسعه ايستاد و از پيروزي‌اي سخن گفت كه نخستين ميوه آن بركناري وي از قدرت خواهد بود. خط باريكي ميان پيروزي و شكست وجود داشت: 51 درصد از شركت‌كنندگان به درخواست اردوغان، لبيك گفتند. با اين همه همين ميزان از آرا كافي بود تا خط بطلاني بر سيستم پارلماني اين كشور باشد و همچنين پايان عنواني به نام نخست وزير كه از اين پس تمام قدرت خود را به رييس‌جمهور واگذار مي‌كند. ييلدريم كه كمپين تبليغاتي گسترده‌اي را براي مافوق خود آغاز كرده بود در نطق پيروزي گفت: هيچ بازنده‌اي در اين رفراندوم وجود ندارد. تنها يك برنده هست؛ تركيه و مردم تركيه.
با وجود فرياد پيروزي اردوغان اما خط باريكي كه ميان راي مثبت و منفي وجود دارد، همچنين مخالفت‌هايي كه در 24 ساعت گذشته به اين نتيجه از سوي مخالفان دولت وارد شده را نمي‌توان و نبايد دست‌كم گرفت. دو حزب اصلي اپوزيسيون مي‌گويند كه نه شكست را مي‌پذيرند و نه نتيجه را. ادعاي تقلب در حالي از سوي مخالفان اردوغان مطرح شده است كه هرچند دموكراسي در اين كشور در چندسال اخير برپايه‌هاي افتان و خيزاني جلو رفته است اما براساس نظارت‌هاي بين‌المللي و با استناد به همين گزارش‌ها، انتخابات در اين كشور معمولا سالم برگزار شده است. با اين همه اعضاي اپوزيسيون، از روز يكشنبه بعدازظهر انتقادها از عملكرد كميسيون انتخاباتي را آغاز كرده‌اند و از دستكاري آرا يا مخدوش كردن برخي از راي‌هاي ماخوذه سخن مي‌گويند. برخي از تحليلگران ترك مي‌گويند كه ميزان تقلب در انتخابات به گونه‌اي بوده كه بخش‌هايي از مردم را نسبت به نتيجه انتخابات پيشين هم مردد كرده است. آنها تا به امروز فكر مي‌كردند كه انتخابات‌هاي برگزار شده در تركيه همگي سالم بوده‌اند. منتقدان اردوغان مي‌گويند كه با اين نتيجه، وي يك گام ديگر به ديكتاتوري نزديك شد. هواداران وي اما مي‌گويند كه با توجه به تاريخي كه كودتاها در اين كشور دارند و با توجه به كودتاي سال گذشته ميلادي در اين كشور و همچنين ناآرامي‌هاي سياسي و بحران‌هاي امنيتي در تركيه، نتيجه اين همه‌پرسي مي‌تواند بر قدرت اجرايي رييس‌جمهور بيفزايد. زماني كه سيستم جديد در انتخابات آتي كه احتمالا 2019 است، اجرايي شود بايد انتظار بزرگ‌ترين تغييرات سياسي در تركيه از زمان جنگ جهاني اول را داشت.
درحالي كه اردوغان شاد از اين پيروزي است بايد گفت كه نتيجه اين همه‌پرسي بيش از آنكه دستاوردي براي او باشد رقم بالاي مخالفان وي را به تصوير كشيد. اپوزيسيوني كه در گذشته دست و پا شكسته رفتار مي‌كرد امروز در برابر وي اتحاد خود را بازيافته است. شامگاه يكشنبه در حالي كه شبكه‌هاي دولتي تركيه در حال پخش اخبار پيروزي بودند، معترضان به نتيجه همه‌پرسي به خيابان‌هاي استانبول آمدند و به نشانه اعتراض قوطي‌هاي خالي را به هم مي‌كوبيدند تا صداي مخالفت خود را چندبرابر منعكس كنند. هرچند كه اردوغان مي‌تواند بگويد برنده اين انتخابات شده اما ديگر نمي‌تواند ادعاي خود را مبني بر پيروزي بي‌قيد و شرط و با در اختيار داشتن اكثريت تكرار كند.
يكي ديگر از نتايج اين همه‌پرسي ابهامي است كه بر فضاي سياسي تركيه از اين پس سايه مي‌اندازد. فاصله كم آراي مخالفان و موافقان عملا هم ابراز شادماني از اين پيروزي را براي اردوغان سخت كرده است و هم پيشبرد سياست‌هايي را كه سوداي آن را با قدرت جديد در سر دارد، مشكل مي‌كند. نتيجه اين انتخابات هم قوت بيشتري به اپوزيسيون داده است و هم مي‌تواند اهرمي براي فشار بر دولت اردوغان از سوي جامعه جهاني باشد تا نتواند برخي سياست‌هاي خود را كه به تك صدايي در تركيه منتهي مي‌شود، پيش ببرد. روزهايي كه در انتظار اردوغان است به مراتب سخت‌تر و پرتنش‌تر خواهد بود. اعتراض‌ها سمت و سوي مشخص‌تري به خود گرفته‌اند و همه‌چيز براي رييس‌جمهور در لبه پرتگاه قرار دارد.
با اينهمه طرفداران اردوغان مي‌گويند كه راي مثبت به اين همه‌پرسي پاسخي به همهمه و آشوبي است كه در چندسال اخير تركيه را در برگرفته است. آشوب‌هايي ناشي از تشديد اختلاف با كردها و همچنين سرايت ناآرامي‌هاي سوريه به تركيه و البته فعاليت‌هاي غيرقابل پيش‌بيني داعش. يكي از روزنامه‌نگاران طرفدار اردوغان در اين خصوص به واشنگتن‌پست مي‌گويد: رسانه‌هاي بين‌المللي بيش از آنكه به واقعيت‌ها و مشكلات موجود در تركيه دقت كنند و با در نظر گرفتن آنها اظهارنظر كنند به شخصيت اردوغان متمركز شده‌اند. مردم تركيه در چهارسال اخير مشكلات بسياري را تجربه كردند و با در نظر گرفتن اين چالش‌ها بود كه اكثريت به همه‌پرسي راي مثبت دادند.
با اين همه اختلاف چند درصدي ميان موافقان و مخالفان اين همه‌پرسي را بايد پررنگ‌تر از اين ارقام ديد. مخالفان اردوغان در حالي توانستند بخش كثيري از جامعه را به پاسخ منفي به اين همه‌پرسي متقاعد كنند كه ابزاري در اختيار نداشتند. درچندماه گذشته سركوب مخالفان در تركيه اوج گرفت. چهره‌هاي نزديك كردها و رهبران آنها از جلسات سياسي به زندان‌ها منتقل شدند، رسانه‌ها به گونه‌اي در اختيار دولت بودند كه امكان فعاليت‌هاي تبليغاتي براي اپوزيسيون بسيار ناچيز بود. از سوي ديگر اين حقيقت كه همه‌پرسي اردوغان در سه شهر اصلي و بزرگ ازمير، استانبول و آنكارا با پاسخ منفي روبه رو شد، گوياي بسياري از حقايق است. فراموش نكنيم كه اردوغان كار سياسي خود را از استانبول و از رياست شهرداري اين شهر آغاز كرده بود اما همان مردم به وي نه گفتند. اين نخستين‌بار از سال 1994 است كه حزب عدالت و توسعه در استانبول متحمل چنين شكست سنگيني مي‌شود. به نظر مي‌رسد كه ترك‌هايي كه به اردوغان نه گفتند در حقيقت توانسته‌اند به مردم بگويند كه مي‌توانيد به جايگزيني براي اردوغان هم پس از اينهمه سال حضور وي در قدرت فكر كنيد.
واشنگتن پست در بخش‌هايي از گزارش خود درباره نتايج اين انتخابات مي‌نويسد: با اين آرا در حال حاضر امكان شكل‌گيري يك اپوزيسيون چندضلعي در تركيه وجود دارد. ما شاهد برگزاري همه‌پرسي بوديم كه راي‌دهندگان كرد در شرق تركيه همان رايي را در صندوق انداختند كه سكولارها در غرب. اين مساله مي‌تواند يك آغاز جديد براي تركيه باشد. ما به زودي شاهد چيزي بيشتر از اتحاد تاكتيكي خواهيم بود. البته مخالفت‌ها با اردوغان براي انسجام‌يابي بيشتر به يك رهبري دقيق نياز دارد. درحال حاضر مخالفان اردوغان هم جمعيت قابل توجهي هستند و هم پتانسيل بالقوه‌اي را در خود جاي داده‌اند.
درحال حاضر يكي از كارهايي كه اردوغان بايد انجام بدهد اين است كه رويكرد ميانه‌روتري را در پيش بگيرد. شايد هم بايد به پيشبرد طرح صلح با جدايي طلب‌هاي كرد كه خود روزگاري پروژه آن را تعريف كرده بود، فكر كند. ارقامي كه در اين انتخابات به دست آمد نشان داد كه او آراي قابل‌توجهي را از دست داده و نمي‌تواند پويايي و جنبشي را كه در سر داشت به راحتي پيش ببرد. اصلي‌ترين پيام اين همه‌پرسي اين بود كه اردوغان بايد براي انتخابات 2019 موضع‌گيري‌هاي ديگري داشته باشد. بايد به اقشار متوسط جامعه توجه بيشتري بكند. بايد فكري براي بهبود وضعيت معيشتي طبقه پايين بكند. به همين دلايل است كه به نظر مي‌رسد در فرصت كمتر از دو سال باقي مانده، بازگشت به سمت كردها مي‌تواند بهترين گزينه براي اردوغان باشد. واشنگتن‌پست از لنز ديگري نيز به اين پيروزي نگاه كرده و نوشته است: شايد هم اين پيروزي لب مرزي چندان هم براي رييس‌جمهور تركيه بد نبوده باشد. اين نتيجه حداقل از گزينه تطويل بحران و سردرگمي سياسي بهتر است. شايد هم بتوانيم بگوييم كه اين پيروزي بهترين نتيجه بود. اگر اردوغان قافيه را واگذار كرده بود ما با دوره‌اي از بي‌ثباتي روبه‌رو مي‌شديم چرا كه وي تمام تلاش خود را مي‌كرد تا دوباره اين همه‌پرسي را برگزار كند. اگر هم او اين همه‌پرسي را با اكثريت قابل توجهي برده بود عملا كنترل وي ديگر ممكن نبود. وي يك برد متزلزل را تجربه كرد پس محتاط‌تر گام برخواهد داشت.
پرسش‌هايي كه از شامگاه يكشنبه مطرح شده اين است كه آيا پيروزي شكننده منجر به اين مي‌شود كه اردوغان رويكرد خشن‌تري را پيش رو بگيرد يا در مسير امتياز دادن به مخالفانش گام برخواهد داشت؟ آيا همان طور كه پيش از اين وعده داده بود مجازات اعدام را دوباره احيا خواهد كرد يا خير؟ آيا ميان تركيه و اروپا پل خواهد زد يا در رفراندوم ديگري از ترك‌ها سوال خواهد كرد كه مايل به ادامه تلاش‌ها براي الحاق به اتحاديه اروپا هستيد يا خير؟ آيا انتخابات زودهنگام در راه خواهد بود؟ در حال حاضر نمي‌توان به هيچ كدام از اين پرسش‌ها پاسخ قاطع و مشخصي داد و شايد خود اردوغان هم نداند كه به زودي چه اتفاقي رخ خواهد داد؟
كوتاه از همه‌پرسي
معاون حزب مردم جمهوريخواه تركيه با اشاره به تخلف‌ها در جريان راي‌گيري روز يكشنبه از هيات انتخاباتي كشورش خواست تا نتيجه رفراندوم را باطل اعلام كنند. اقدام هيات عالي انتخابات در پذيرش برگه راي‌هايي كه مهر رسمي روي‌شان وجود نداشت، موجب خشم احزاب اپوزيسيون تركيه شد.
اپوزيسيون حامي كردهاي تركيه با بيان اينكه ميزان برگه راي‌هاي بدون مهر به حدي بوده است كه براي تغيير نتيجه رفراندوم كافي بوده باشد، گفت مقام‌هاي انتخاباتي «كودتا» كرده‌اند.
آنگلا مركل، صدراعظم آلمان از رجب طيب اردوغان خواست تا بعد از پيروزي دشوارش در همه‌پرسي اصلاحات قانون اساسي تركيه درصدد برقراري «گفت‌وگوي محترمانه» در داخل اين كشور باشد.
دولت فرانسه نتيجه رفراندوم تركيه را نشانه وجود اختلاف و دودستگي در جامعه تركيه دانست.
ژان كلود يونكر، رييس كميسيون اروپا درخصوص بازگشت حكم اعدام در تركيه گفت: اين مساله خط قرمزي در تلاش‌هاي تركيه براي پيوستن به اتحاديه اروپاست. اگر حكم اعدام در تركيه مجددا احيا شود اين مساله منجر به پايان مذاكرات خواهد شد.
ديميتري پسكوف، سخنگوي كرملين: همه‌پرسي تغيير قانون اساسي تركيه يك مساله داخلي است و همه بايد به نتيجه آن احترام بگذارند.
زيگمار گابريل، وزير خارجه آلمان: خوب است كه مبارزات انتخاباتي كه دست‌كم در آلمان با تلخي برگزار شد، تمام شد. صرف‌نظر از نتيجه انتخابات ما بايد هوشمندانه عمل كنيم.
«خالد مشعل» رييس دفتر سياسي حماس در تماسي تلفني با «رجب طيب اردوغان» نتيجه همه‌پرسي اصلاحات قانون اساسي در اين كشور را به وي تبريك گفت و براي دولت و ملت تركيه آرزوي موفقيت و پيشرفت بيشتر كرد.