همشهري كين
بيانيه‌اي تراژيك عليه قدرتي فاقدِ هويت اجتماعي
جواد لگزيان
«كاري كه همشهري كين انجام مي‌دهد، نمايش شكست انحصارطلبي و به زوال كشاندن آرزوهاي كوچك فردي است. لايه درام ويكتوريايي فيلم با اين تعبير راه خود را باز مي‌كند و به رُزباد مي‌رسد. پيپ- قهرمان رمان آرزوهاي بزرگ ديكنز - در رويكردي اخلاقي- آرماني به دنياي اشراف وارد مي‌شود و رزبادش (مگ‌ويچ/ استلا) را مي‌يابد. اما اين گرايش در فيلم قرن بيستمي ولز، بندهاي قرن پيشين را از دست و پاي خود باز مي‌كند و به جاي آرمان‌هاي تصادفي، واقعيتي طراحي شده و خوفناك را در فيلم جاري مي‌كند. در هيچ‌كدام از دو ازدواج كين، درون‌مايه‌اي اروتيك گنجانده نشده است و ميان هيچ‌يك از شخصيت‌هاي فيلم، عشقي پديد نمي‌آيد؛ گويي انسان‌ها با مغزهاي غول‌آساشان زندگي مي‌كنند و تنها به تحقق اين اميال عظيم و فرابشري مي‌انديشند. تنها فرزند كين مي‌ميرد و سوزان آلكساندر هم فرزندي به او نمي‌دهد. تصويرهايي كه از سوزان در ياد مي‌ماند، درهم شكسته‌اي در باشگاه شبانه، كلافه از دردِ دندان كنار اسطوره‌اي گل‌آلود، آوازخواني بدصدا در تالاري مجلل و زني نوميد و نجات‌يافته از خودكشي است. چارلز فاستر كين به عنوان شخصيت نمونه‌اي سينماي ولز، از تناقضي كه بازن بر آن پاي مي‌فشارد، فراتر مي‌رود. زيبايي‌شناسي انحصاري و متمركز ولز، در جهت نمايش شكست سخت و قطعي جهان غول‌آساي انحصارطلبان فيلم‌هايش به كار مي‌رود و نه به قصد تثبيت آن. رزباد، يادواره دمكراتيك و رهايي‌بخش كين در جهان ليبرالي ولز است.»
در فيلم همشهري كين (محصول ۱۹۴۱) فيلمي درام به كارگرداني اورسن ولز زماني كه كين، غول ثروتمند روزنامه‌دار مي‌ميرد تنها يك كلمه مي‌گويد: «رزباد». تهيه‌كننده فيلم مستند زندگي كين از گزارشگر تامسون مي‌خواهد تا درباره زندگي و شخصيت كين تحقيق و به ويژه معناي كلمه آخر پيش از مرگش را كشف كند. تامسون با دوستان و بستگان كين مصاحبه مي‌كند و داستان كين در رشته‌اي از گذشتهنما (فلاش بك) شكل مي‌گيرد. ابتدا او به همسر دوم كين سوزان الكساندر مراجعه مي‌كند و... شخصيت اصلي فيلم، چارلز فاستر كين اساسا تركيبي از همه امريكايي‌هاي مقتدر، متلون، متنفذ، معتقد به فردگرايي و نيز ثروتمندان مالي اوايل قرن بيستم بود (كساني مانند بنيانگذار مجله تايم: هنري لوس، مدير مسوول روزنامه شيكاگو: هارولد مك كورميك و ساير پولدارهاي موفق آن زمان) و مي‌توان فيلم را فيلمي درباره اين طبقه و هويت، رفتار و چشم‌انداز آن دانست. همشهري كين شاهكاري كلاسيك، جسورانه و پيچيده است كه با دربرداشتن صحنه‌هاي استثنايي و بازي‌هاي چشمگير، تكنيك‌هاي سينمايي، شگردهاي روايي و نوآوري‌هاي تجربي بسيار (در فيلمبرداري، تدوين و صدا)، شايد مشهورترين و ارزشمندترين اثر سينمايي ارزيابي شده در سطح جهاني باشد. همشهري كين پرافتخارترين اثر در تاريخ نقد فيلم است. كتاب «همشهري كين، مردي در زندان خويشتن (نگاهي ديگر به فيلم همشهري كين)» از تيم دركس از مجموعه انستيتوي فيلم امريكا، اطلاعات تاريخي گسترده و دقيقي از اين فيلم را در اختيار خواننده قرار مي‌دهد و با توجه به رويكرد تاريخ‌گرايانه نويسنده، مقاله‌اي خواندني و هوشمندانه از سعيد عقيقي به انتهاي كتاب افزوده شده كه بيشتر به جنبه‌هاي درون‌متني همچون درام‌پردازي، زيبايي‌شناسي و سبك بصري فيلم پرداخته است. سعيد عقيقي در مقاله خود رمزگشايي جانانه‌اي از اين فيلم به عنوان يكي از «بزرگ‌ترين دستاوردهاي هنري قرن بيستم» بر جا مي‌گذارد كه بيانيه‌اي است تراژيك عليه قدرتي فاقد هويت اجتماعي: «سوزان برشي از مردم امريكاست كه لايه سياسي- اجتماعي شخصيت كين را به لايه عاطفي‌اش پيوند مي‌زند. كين با برادرزاده رييس‌جمهور (تجسم اشرافيت دولتي) ازدواج مي‌كند و در آستانه كاميابي سياسي، پيوندش با زني آوازخوان (جلوه‌اي از طبقه معمولي و عوام) كشف مي‌شود. پيش از اين، حجم فعاليت‌هاي سياسي قدرت‌طلبانه‌اش ميان او و اميلي فاصله انداخته است (و فصل عريض شدن ميزها بر وضوح اين جدايي تاكيد مي‌كند). در پايان، او با وجود ثروت فراوان، از قدرت سياسي طرد شده و در پايان از سوي نماينده مردم هم تنها گذاشته مي‌شود. فيلم در نهاد خود، بيانيه‌اي تراژيك عليه قدرتي فاقدِ هويت اجتماعي است؛ ثروتي كه زمينه كاميابي در آن وجود ندارد... ولز با هوشمندي قرن بيستمي خود، رويكرد ديكنزي بالقوه داستان را وارونه مي‌كند و بنا را بر جاه‌طلبي كين مي‌گذارد. اگر لايه بيروني شخصيتِ كين را هويت سياسي/ اجتماعي او بدانيم (هدفي كه با فيلم مستند بيان مي‌شود)، لايه مياني او (زندگي شخصي به‌روايت اطرافيان) را با واسطه تامپسن درمي‌يابيم. در لايه دروني كه ظاهرا بايد به روانشناسي كين بپردازد، تنها يك كلمه مي‌ماند: رزباد عنصري نمايشي كه در تناقضي شگرف، هم موتور محركه داستان است و هم بيانگر دروني‌ترين لايه فيلم.» «همشهري كين، مردي در زندان خويشتن (نگاهي ديگر به فيلم همشهري كين)» كتابي از «تيم دركس» با ترجمه سعيد دژفر را انتشارات اختران در 147 صفحه و با قيمت 12000تومان رهسپار بازار كتاب كرده است.