۳۲ ميليارد دلار خام‌فروشي

گروه اقتصادي

صادرات ايران همچنان بر محور فروش محصولات خام و واسطه‌اي مي‌چرخد. به جز نفت كه با خام فروشي آن كشور را از ارزش افزوده حاصله از فروش فرآورده‌هاي آن محروم مي‌كنيم؛ در فروش كالاهاي غيرنفتي نيز با معضل خام‌فروشي روبه‌رو هستيم. طبق آمار وزارت اقتصاد و دارايي سال 1395 سهم بزرگي از صادرات غيرنفتي ايران به كالاهاي واسطه‌اي اختصاص داشت. سهمي برابر با 74 درصد كه عددي بالغ بر 32 ميليارد و 587 ميليون دلار است. از اين مقدار كالاي واسطه‌اي بيش از 13 ميليارد دلار مواد خام بدون ايجاد ارزش افزوده داراي رديف مستقل صادر شده است. بررسي سهم و ارزش دلاري صادرات كالاها گوياي تركيب نامتوازن سبد صادرات كشور است كه به نظر مي‌رسد اين تركيب ارزش افزوده كمتري را براي كشور در بر داشته است چراكه صادرات كالاهاي واسطه‌اي كشور مي‌تواند نمايي از خام‌فروشي با ارزش افزوده كمتر باشد.
رشد ۴۰ درصدي صادرات كالاهاي واسطه‌اي
كالاهاي اقتصادي با توجه به نوع كاربردي كه دارند به دو طبقه كالاهاي واسطه‌اي و كالاهاي نهايي تقسيم مي‌شوند. كالاي واسطه كالايي است كه براي توليد كالاهاي ديگر مورد استفاده قرار مي‌گيرد و برخلاف كالاهاي نهايي براي استفاده كننده نهايي عرضه نمي‌شود. كالاهاي نهايي هم با توجه به ماهيت آنها و نوع تقاضاي خانوار يا بنگاه به كالاهاي مصرفي و سرمايه‌اي تقسيم مي‌شوند. در سال ۱۳۹۵ بخش عمده‌اي از صادرات غيرنفتي كشور را كالاهاي واسطه‌اي با سهمي در حدود ۷۴ درصد تشكيل داده و كالاهاي نهايي اعم از مصرفي و سرمايه‌اي در مجموع سهمي در حدود ۱۸ درصد از صادرات غيرنفتي كشور را به خود اختصاص داده‌اند. بنابراين رشد مثبت صادرات كشور در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۴ به طور عمده مربوط به كالاهاي واسطه‌اي بوده است به طوري كه اين بخش از افزايش 8/13 درصدي در سهم سبد صادراتي و در حدود ۴۰ درصد رشد ارزش دلاري صادرات برخوردار بوده، در حالي كه كالاهاي سرمايه‌اي با كاهش 12/1 درصدي و كالاهاي مصرفي با افزايش 74/7 درصدي در ارزش دلاري صادرات مواجه بوده‌اند.
صادرات كالاهاي واسطه‌اي در سال گذشته هم در ارزش و هم در سهم سبد صادراتي كشور نسبت به سال ۱۳۹۴ با رشد قابل ملاحظه‌اي روبه‌رو بوده است به‌طوري كه از نظر ارزشي در حدود 2/40 درصد رشد را تجربه كرده و سهم آن نيز از ۶۵ درصد در سال ۱۳۹۴ به حدود ۷۴ درصد در سال ۱۳۹۵ افزايش يافته است. در حالي كه سهم كالاهاي مصرفي در سال جاري با وجود رشد هفت درصدي در ارزش صادرات كاهش يافته است. سهم كالاهاي مصرفي در سبد صادرات كشور از 21/19 درصد در سال ۱۳۹۴ به حدود 74/16 درصد كاهش و در مقابل ارزش آن در اين مدت از ۶ ميليارد و ۸۴۳ ميليون دلار به ۷ ميليارد و ۳۵۴ ميليون دلار افزايش يافته است. همچنين كالاهاي سرمايه‌اي صادراتي كشور در اين مدت داراي سهمي تقريبا ثابت در حدود يك درصد بوده و از نظر ارزشي نيز با يك درصد كاهش روبه‌رو بوده است.
افزايش صادرات به عنوان يكي از شاخص‌هاي اقتصادي و جزيي از توليد ناخالص داخلي مي‌تواند در رشد اقتصادي نقش تعيين كننده‌اي داشته باشد. البته اگر از تاثير مستقيم صادرات كالايي بر رشد اقتصاد صرف نظر كنيم تاثير مستقيم آن شايد به مراتب براي نقش ايران در جهان تعيين كننده‌تر باشد. حضور در بازارهاي جهاني و رقابت پذيري ناشي از اين حضور، بهبود شاخص‌هاي اقتصادي، صرفه‌هاي بهره‌وري، تنوع محصولات، ارتقاي سطح تكنولوژي توليد و بهبود فرآيندهاي مديريتي بنگاه از اثرات غيرمستقيم صادرات كالايي محسوب مي‌شود.
با توجه به نتايج به دست آمده از تحليل آمارهاي صادراتي مشخص مي‌شود بيش از ۸۷ درصد از صادرات غيرنفتي ايران از نظر وزني و در حدود ۷۴ درصد از ارزش دلاري آن در اختيار اقلام واسطه‌اي است. همچنين در سال ۱۳۹۴ نيز مانند سال ۱۳۹۵ كالاهاي واسطه‌اي داراي بيشترين سهم و كالاهاي نهايي مصرفي و سرمايه‌اي داراي سهم ناچيزي از سبد صادرات غيرنفتي كشور هستند. دو گروه كالا كه از عمده‌ترين اقلام واسطه‌اي صادراتي كشور به شمار مي‌روند شامل فرآورده‌هاي نفتي تصفيه شده شامل گازهاي نفتي و هيدروكربورهاي گازي شكل مايع همچنين ميعانات گازي و مواد شيميايي مانند اتانول و ديگر هيدروكربورهاي حلقوي است.
رشد خام فروشي مرهون توسعه ميادين گازي
تركيب كالاهاي واسطه‌اي به عنوان بزرگ‌ترين بخش صادرات كشور علاوه بر اينكه مرهون توسعه بهره‌برداري از ميادين گازي پارس جنوبي بوده، مي‌تواند گوياي اين باشد كه محصولات صادراتي ايران در پايه نفت و گاز به دليل واسطه‌اي مطرح شدن آنها با توسعه فعاليت‌هاي پايين دستي صنايع نفت و گاز مي‌تواند ارزش افزوده بيشتري براي كشور ايجاد كند. در هر حال در بين گروه‌هاي كالايي بيشترين سهم صادرات غيرنفتي كشور مربوط به كد ۲ يعني محصولات صنعتي است كه سهم آن از 55/52 درصد در سال ۱۳۹۴ به 87/43 درصد در سال ۱۳۹۵ كاهش يافته است. كمترين سهم در بين محصولات صادراتي كشور را تجهيزات و لوازم جانبي حمل و نقل داشته كه از 80/0 درصد در سال ۱۳۹۴ به40/0 درصد در سال ۱۳۹۵ كاهش يافته است. سهم محصولات سوختي و روان‌كننده‌ها در اين مدت نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزايش قابل ملاحظه‌اي داشته كه اين افزايش مرهون ورود ميعانات گازي در بين محصولات صادراتي غيرنفتي از ابتداي سال ۱۳۹۵ است كه سهم آن را از 33/15 درصد در سال ۱۳۹۴ به 06/36 درصد در سال ۱۳۹۵ افزايش داده است. سهم مواد غذايي و آشاميدني نيز از 76/15 درصد در سال ۱۳۹۴ به 51/13 درصد در سال ۱۳۹۵ كاهش يافته است.
۶۶ درصد از صادرات مواد غذايي خام‌فروشي است
در حدود ۶۶ درصد از مواد غذايي و آشاميدني صادراتي كشور در سال ۱۳۹۵ را مواد خام و در حدود ۳۴ درصد آن را محصولات فرآوري شده با مصارف خانگي و صنعتي تشكيل داده است. ارزش صادرات هر دو گروه مواد خام و محصولات فرآوري شده مواد غذايي و آشاميدني در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۴ به ترتيب با رشد 74/1 و 73/14 درصد مواجه بوده است. از نظر وزني صادرات مواد خام غذايي و آشاميدني براي مصارف صنعتي تقريبا ثابت ولي براي مصارف خانگي 48/22 درصد رشد داشته است و مصارف صنعتي محصولات فرآوري شده از نظر وزني داراي ۱۰۷ درصد و از نظر ارزشي داراي 31/61 درصد رشد بوده است.
همچنين در حدود 27/9 درصد از ارزش محصولات صنعتي صادراتي كشور را مواد خام و 73/90 درصد آن را محصولات فرآوري شده تشكيل داده است. با توجه به عملكرد صادراتي كشور در اين بخش درصد تغييرات ارزش مواد خام و محصولات فرآوري شده در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۴ به ترتيب 17/39 و 32/0 درصد بوده است.