گفت‌وگوي زهرا نژاد بهرام، عضو شوراي تهران با امير ساعدي، متخصص سازه درباره زلزله
بايد سازنده‌ها و مالكان
را مجبور به مقاوم‌سازي كنيم
گروه اجتماعي| زهرا نژادبهرام، عضو شوراي شهر تهران و امير ساعدي داريان، متخصص سازه و عضو هيات علمي دانشگاه شهيد بهشتي تهران، چند روز پس از وقوع زلزله در شوراي شهر تهران، ري و تجريش، درباره تبعات زلزله تهران به گفت‌وگو نشستند. آنچه پيش رو داريد بخشي از گفت‌وگوي اين دو است و متن كامل را در اعتماد آنلاين مي‌توانيد بخوانيد:
نژادبهرام: بحث زلزله علي‌الخصوص در تهران، هميشه با اظهارنظرهاي مختلفي از سوي كارشناسان و مسوولان مطرح مي‌شود؛ در اين ميان آنچه مورد آسيب و ضربه قرارمي‌گيرد بدون شك احساسات مردم است؛ مردمي كه شايد بعد از يك زلزله خفيف ديگر نتوانند حتي يك شب آرام داشته باشند. بي‌شك ما به مردم شهري كه به ما راي داده‌اند تعهداتي داريم و ضمن نگران‌نكردن آنها با كمك كارشناسان امر، راهكارهاي علمي و منطقي براي حفظ جان‌شان ارايه دهيم.
ساعدي: اگر بخواهيم توضيحاتي كاملا عمومي و همه‌فهم در خصوص وضعيت لرزه‌خيزي شهر تهران بيان كنيم به نظر مي‌رسد بايد از اينجا آغاز كنيم كه«تهران در محاصره سه گسل اصلي شامل گسل ري، گسل شمال تهران و گسل مشا قرار دارد. تحليل‌ها نشان مي‌دهد گسل ري پتانسيل ايجاد زلزله‌اي با حداكثر بزرگي 7/6 ريشتر و گسل شمال تهران و گسل مشا نيز پتانسيل ايجاد زلزله‌اي با حداكثر بزرگي 2/7 ريشتر را دارند.
نژادبهرام: آيا در حوزه مهندسي زلزله و لرزه‌شناسي، اعداد، درصد‌ها و داده‌هايي كه توسط متخصصين ارايه مي‌شوند قطعي هستند؟
ساعدي: اين داده‌ها علمي هستند ولي قطعي نيستند؛ بدين معنا كه اين اعداد و ارقام اكثرا براساس مجموعه از محاسبات آماري و برپايه تعداد قابل توجه پارامترهايي كه داراي عدم قطعيت هستند محاسبه شده‌اند؛ لذا علمي وليكن احتمالاتي هستند. بطور ساده‌تر وقتي محاسبات حداكثر پتانسيل 2/7 ريشتر را براي گسل شمال تهران نشان مي‌دهد يعني اولا در بدترين سناريو، زلزله ايجاد شده از اين گسل چنين بزرگي دارد و ممكن است در حالات ديگر زلزله‌هاي ناشي از اين گسل بسيار ضعيف‌تر باشند و ثانيا خود عدد 2/7 ريشتر نيز عدد قطعي نيست وليكن قطعا در بدترين سناريو زلزله‌اي با بزرگي بيش از 7 را شاهد خواهيم بود. توجه به اين مساله از جانب هموطنان، شبهه و نگراني‌هاي بسياري را حل مي‌كند. در ادامه بايد توجه شود با وجود اين سه گسل اصلي بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه احتمالا در هر دوره حدودا 150 ساله در تهران شاهد زلزله‌اي با بزرگي بيش از 7 ريشتر خواهيم بود. (اين عدد نيز بر اساس مطالعه زلزله‌هاي تاريخي و ماقبل تاريخي است و قطعيت ندارد؛ لذا نتيجه‌گيري اين مساله كه آخرين زلزله بالاي 7 ريشتر در تهران حدود سال 1830 بوده و در حال حاضر 30 سال از زمان وقوع زلزله گذشته خيلي صحيح نيست چرا كه در چنين اظهارنظري فرض بر اين بوده كه قطعا در هر 150 سال در تهران زلزله‌اي با بيش از 7 ريشتر بزرگي رخ مي‌دهد كه اين فرض با توضيح اوليه من مبني بر احتمالاتي بودن گزارشات در اين حوزه مغاير است)
نژادبهرام: اين‌روزها همه اعم از مردم عادي تا افرادي كه كارشناس زلزله محسوب مي‌شوند دست به پيشگويي در مورد زلزله مي‌زنند؛ آخرينش آقاي عكاشه بود كه همين ديروز گفت باتوجه به زلزله دوباره در ملارد، مردم امشب آماده باشند. در اين زمينه چه توضيحاتي را مي‌شود به مردم ارايه كرد؟
ساعدي: بحث پيش‌بيني زلزله وجوه مختلفي دارد. مانند پيش‌بيني گسلي كه احتمالا زلزله را ايجاد مي‌كند، پيش‌بيني بزرگي زلزله‌اي كه رخ مي‌دهد، پيش‌بيني اثرات زلزله و... تمام اين پيش بيني‌ها به صورت علمي قابل انجام است وليكن پيش‌بيني زمان وقوع زلزله توسط هيچ سازمان، نهاد يا كشوري قابل انجام نيست. زلزله صرفا در بازه‌هاي زماني بسيار بسيار كوتاه پيش از وقوع قابل پيش‌بيني است؛ لذا از هموطنان خواهش مي‌كنم به شايعات در خصوص پيشگويي زمان زلزله يا اختراع دستگاه پيش‌بيني زمان زلزله و... به هيچ عنوان توجه نكنند. اين موارد هيچ كدام علمي نيستند.
نژادبهرام: در اين خصوص، شهروندان بايد به چه موارد و نكاني توجه كنند؟ امن‌ترين مكان براي حفظ جان آنها كجاست؟
ساعدي: آنها بايد بدانند هر ساختماني براي سطح عملكرد خاصي ساخته مي‌شود. به عنوان مثال بيمارستان ساخته مي‌شود براي آنكه در برابر زلزله دچار هيچ آسيبي نشود و بدون تاخير بتواند به سرويس‌دهي خود ادامه دهد. اما ساختمان مسكوني ساخته مي‌شود تا در برابر زلزله از جان ساكنان محافظت كند. پس ترك‌خوردگي سطحي، كج شدن فريم درها، ريزش سنگ نما و... نشان‌دهنده ضعف ساختمان نيست. يك ساختمان مسكوني اگر براساس قوانين و آيين نامه‌هاي معمول كشور ساخته شده باشد مسلم بدانيد حافظ جان شما خواهد بود و امن‌ترين محل براي شما در طول زلزله است. تاكيد مي‌كنم امن‌ترين محل.
نژادبهرام: اگر ساختماني دچار تكان و لرزه شود به معناي احساس نگراني ساكنين و ترك منزل است؟ اين لرزيدن تا چه حدي به ساخت و ساز اصولي ارتباط پيدا مي‌كند؟
ساعدي: ارتعاش ساختمان و تكان‌هاي آن در طول زلزله به هيچ عنوان نكته منفي نيست. عملكرد ساختمان در برابر زلزله مانند رفتار يك ورزشكار هنرهاي رزمي است. ورزشكاران هنرهاي رزمي همزمان هم انعطاف بدني خود را افزايش مي‌دهند و هم سختي و سفتي عضلات‌شان را.
نژادبهرام: نكته مهم براي مردم تشخيص اين مساله است كه آيا محل سكونت‌شان ايمن است. مردم چطور تشخيص بدهند كه ساختمان‌شان ايمن هست يا نه؟
ساعدي: پيش از پاسخ به اين سوال بايد دو نكته تشريح شود نكته اول تاريخچه آيين نامه طراحي ساختمان‌ها در برابر زلزله در كشور و نكته دوم تاريخچه تاسيس سازمان نظام مهندسي كه يكي از مهم‌ترين وظايف يعني نظارت بر كيفيت ساخت اسكلت ساختمان‌ها را بر عهده دارد. در خصوص نكته اول بايد ذكر شود كه تا پيش از سال 43 هيچ منبعي براي طراحي ساختمان‌ها در برابر زلزله در داخل كشور وجود نداشته در سال‌هاي 43 و 48 تلاش‌هايي در اين حوزه انجام شده كه به صورت يك جزوه و سپس يك فصل در آيين‌نامه ديگري در خصوص طراحي ساختمان‌ها در برابر زلزله صحبت‌هايي شده بود. اما به صورت رسمي و مستقل در سال 67 اولين ويرايش، در سال 78 دومين ويرايش، در سال 84 سومين ويرايش و در سال 93 چهارمين ويرايش آيين‌نامه 2800 يا همان آيين‌نامه طراحي ساختمان‌ها در برابر زلزله به تصويب رسيده است. در خصوص نكته دوم هم بايد ذكر شود كه سازمان نظام مهندسي ساختمان در سال 71 تاسيس شد و تا 73 به صورت آزمايشي و از سال 74 به صورت رسمي فعاليت خود را آغاز كرده است. از آن سال تا سال 91 سازمان نظام مهندسي در حوزه نظارت بر اجراي ساختمان، صرفا صلاحيت مهندسان ناظر را تعيين مي‌كرد و مهندسان ناظر و مالكين ساختمان‌ها راسا اقدام به عقد قرارداد كرده و كار مي‌كردند. اما بعد از سال، 91 نظارت ساختمان‌ها به صورت تصادفي از طرف سازمان نظام مهندسي به ناظران ارجاع مي‌شود و بين ناظر و مالك ارتباط مستقيمي وجود ندارد و نتيجتا كيفيت نظارت بسيار افزايش يافته.
حال با توجه به توضيحات ذكر شده، بايد گفت كه ساختمانهاي ساخته‌شده از سال 91 به بعد (به خصوص بعد از تصويب ويرايش چهارم آيين‌نامه زلزله) هم از نظر طراحي و هم از نظر نظارت بر اجرا ساختمانهاي خوبي هستند و ساكنين اين ساختمان‌ها مي‌توانند با احتمال بسيار بالايي يقين داشته باشند كه ساختمان ايمني دارند چرا كه هم بر اساس آيين نامه‌هاي مترقي ساخته شده‌اند و هم نظارت بالايي داشته‌اند.
ساختمانهاي ساخته‌شده بين سال‌هاي 84 تا 91 اگرچه در برخي موارد معدود ممكن است به دليل ارتباطات نادرست بين مالك و ناظر از لحاظ نظارت بر اجرا، كيفيت ساختمانهاي گروه اول را نداشته باشند وليكن باز با آيين‌نامه مترقي طراحي شده و معمولا نظارت‌هاي مناسبي نيز دارند.
ساختمانهاي بين سال‌هاي بين 43 تا 84 هم از لحاظ نظارت بر اجرا و هم از لحاظ كيفيت آيين‌نامه طراحي دچار ضعف‌هايي هستند كه اين ضعف‌ها بنا بر نوع ساختمان و سازنده آن ممكن است جزيي يا كلي باشد. در اين گروه، ساختمانهاي بدون‌اسكلت، ساختمانهاي نيمه‌اسكلتي و ساختمانهاي داراي اسكلت وجود دارند.
ساختمانهاي قبل از 43 كه عملا بدون اسكلت و سيستم مقاوم در برابر بار جانبي هستند.
با توجه به دسته‌بندي فوق به ساكنين ساختمانهاي گروه اول و دوم توصيه مي‌شود كه به هيچ عنوان نگران نباشند و داخل منزل بمانند و حين وقوع زلزله در محلي دور از پنجره‌ها و آويزهاي ديواري و سقفي ترجيحا بين دهانه‌هاي اصلي ساختمان (دو ستون و يك تير مياني آنها) پناه بگيرند و از ساختمان خارج نشوند.
به ساكنين منازل گروه چهارم اكيدا توصيه مي‌شود كه در اسرع وقت نسبت به تخريب و نوسازي ساختمان خود اقدام كنند چرا كه ساختمان آنها هيچ مقاومتي در برابر زلزله نداشته و با زلزله‌اي با بزرگي بالاتر از 7 ريشتر تخريب خواهد شد و ساكنين اين منازل از ايمني جانبي حين وقوع زلزله با بزرگي 7 ريشتر برخوردار نيستند.
نژادبهرام: اگر افرادي به دليل شرايط نامساعد خانه مجبور به ترك آن شوند، چه نكاتي را بايد رعايت كنند؟
ساعدي: چند نكته را در خصوص خروج از منزل حين زلزله و در ساعات اوليه بعد از آن بايد گوشزد كرد؛ اول آنكه در زمان رخ داد زلزله‌اي با بزرگي بيش از 7 ريشتر به دليل ارتعاشات زياد زمين دويدن و حركت كردن بسيار مشكل بوده و در عين حال خطرآفرين است. لذا به هيچ عنوان حين وقوع زلزله و در حال ارتعاش از پله‌ها استفاده نكنيد بلكه سريعا در نزديك‌ترين محل ممكن پناه بگيريد دويدن در راه‌پله‌ها حين ارتعاش زمين خطر سقوط و مجروحيت ناشي از آن را دارد. علاوه بر آن بايد خاطرنشان كرد در زلزله‌هاي بزرگ‌نماي ساختمان‌ها، اجزاي دكوراتيو بيروني ساختمان‌ها مانند سر درها، كتيبه‌ها، سرستون‌ها و...، جرثقيل‌هاي برجي و داربست‌هاي ساختمانهاي در حال ساخت، تابلوهاي راهنمايي و رانندگي و... همگي احتمال سقوط دارند لذا حتما از آنها فاصله بگيريد.