بازار سرمايه و سرمايه اجتماعي

در ميان رويكردهاي مختلف توسعه از منظر جامعه شناسي يكي از مهم‌ترين آنها رويكرد توسعه مشاركتي است كه در آن اعتقاد بر اين است كه توسعه واقعي تنها هنگامي محقق مي‌شود كه با مشاركت عمومي گره بخورد. توسعه ابعاد مختلفي دارد اعم از توسعه اقتصادي، توسعه سياسي، توسعه اجتماعي و ... و آنچه در اين ميان مهم است آن است كه نقش مردم در اين رويكرد از نقش دولت در ايجاد و تثبيت توسعه مهم‌تر است و در واقع توسعه به واسطه مشاركت مردم و تاسيس نهادهاي مشاركتي، توسعه‌اي از پايين به بالاست كه مردم در مقام تصميم ساز و دولت در مقام تصميم گير و مجري نهايي در مي‌آيد. از طرفي ديگر در كشورهاي جهان سوم و درحال توسعه نقش دولت در ترويج گفتمان توسعه مشاركتي و جلب مشاركت مردم تا زمان نهادينه شدن مشاركت همگاني، نقشي حياتي و تاريخي است و بسته به نيت دولتمردان مي‌تواند منجر به تحقق توسعه يا عدم توفيق آن شود. براي مثال رويكرد توسعه براي نقش دولت الگوهاي مختلفي در نظر مي‌گيرد مانند الگوي مشاركت واقعي كه در آن دولت‌ها براي افزايش سطح مشاركت مردم در حوزه‌هاي مختلف اصلاحات اجتماعي، اقتصادي و... به‌طور واقعي مي‌كوشند اما الگوي ديگر الگوي مشاركت كنترل شده است كه هدف آن كنترل مشاركت عمومي در راستاي اهداف خاص اقتصادي و سياسي مدنظر دولت است. در اين الگو دولت تنها زماني به مشاركت همگاني تن مي‌دهد كه براساس شرايط خاص و ضرورت‌هاي دفعي و ناگهاني به آن نياز داشته باشد. اگر بخواهيم به يكي از مصاديق عيني و ملموس اين روزها در جامعه بپردازيم، مي‌توانيم به نقش بازار سرمايه و مشخصا بورس در سال جاري و سال گذشته در كشورمان نگاهي بيندازيم. بازاري كه بيش از نيم قرن در كشور سابقه دارد اما تا همين يكي، دو سال پيش اكثريت افراد جامعه جز نامي از آن و اعداد شاخص آن در بخش انتهايي اخبار سراسري چيز ديگري نشنيده بودند چه برسد به آشنايي با سازوكار آن و نقش آن در ساختار اقتصادي كشور. با بررسي آمارهاي وزارت اقتصاد و دارايي در مي‌يابيم كه از سال 90 تا پايان سال 97 به‌طور ميانگين سالانه حدود 850 هزار كد معاملاتي صادر مي‌شده در حالي كه تنها در فاصله بين شهريور 98 تا شهريور 99 بالغ بر بيش از 6 ميليون كد معاملاتي جديد صادر شده است و تعداد كل كدهاي معاملاتي اعم از كدهاي جديد و كدهاي مشمول سهام عدالت از 9 ميليون كد تا انتهاي سال 97 به بيش از 15 ميليون كد در شهريور 99 رسيد كه با احتساب كدهاي معاملاتي مشمول سهام عدالت به رقم 48 ميليون كد معاملاتي مي‌رسيم. در نگاه اول بايد خوشحال بود كه شاهد گسترش نقش مردم در مشاركت اقتصادي آن هم در مفيدترين بازار براي ساختار اقتصادي كشور نسبت به بازارهاي موازي مانند طلا و ارز و مسكن هستيم اما با نگاهي دقيق‌تر بايد دست پنهاني كه باعث اين خيزش ناگهاني و رشد بيش از 6 برابري مشاركت در بازار سرمايه تنها در طول يك سال شده است را ديد. از تاكيدات مكرر و بي‌سابقه دولتمردان بر حضور مردم در اين بازار تا گزارش خبري صدا و سيماي ملي از اهالي يك روستا كه دارايي‌هاي خود را براي سرمايه‌گذاري در بورس تبديل كرده‌اندهمگي در اين مشاركت عظيم نقش داشته‌اند. اكنون وقت پاسخ به اين پرسش مهم است كه چه ضرورتي باعث ايجاد اين جذابيت در بازار بورس و هم‌افزايي دولت و رسانه‌ها در ترغيب مردم براي حضور در اين بازار شد؟ شايد پاسخ را نه در بيانات جناب آقاي واعظي در ترسيم تكنيكال ريزش بازار بورس با اعلام رقم يك ميليون و ششصد هزار واحد شاخص كه امري بي سابقه و البته اشتباه از كار در آمد و شاخص پله پله به سقوط خود ادامه داد، بلكه در مصاحبه حدود يك ماه پيش وزير اقتصاد بايد جستجو كرد كه از تامين مالي بيش از 320 هزار ميليارد توماني دولت از بازار سرمايه تنها در 6 ماهه اول سال جاري خبر داد. بايد نگران آن بود كه اين كسب سرمايه مالي به قيمت از دست دادن سرمايه اجتماعي نباشد كه بد معامله‌اي است. با اين توضيحات مي‌توان راحت‌تر تشخيص داد كه آيا الگوي مشاركت از نوع الگوي مشاركت واقعي بود يا اينكه الگوي مشاركت كنترل شده براي دستيابي برنامه‌ريزان و دولتمردان به اهداف خاص اقتصادي؟ مشاركتي كه در واقع دولت راهبر است و نه مردم راهبر و در نتيجه با صورتي مشاركتي به باطني ضدمشاركتي تبديل مي‌شود.