از به گل نشستن‌هاي پستانداران دريايي چه مي‌دانيم؟
وقتي مردم مي‌توانند منجي آبزيان باشند
نازنين محسنيان
عوامل مختلفي در به گل نشستن پستانداران دريايي دخيل هستند كه از جمله آنها مي‌توان به پيچيدگي شرايط توپوگرافي و اقيانوسي منطقه، آلاينده‌ها، شرايط آب و هوايي، شكارچيان، سموم طبيعي، اختلال در جهت‌يابي، به دنبال شكار به ساحل آمدن و گير افتادن، بيماري‌ها، اختلال در جهت‌يابي در آب‌هاي كم عمق، وابستگي گروهي كه منجر به پيروي از رهبر گروه مي‌شود و در نهايت صدمات ناشي از فعاليت‌هاي انسان اشاره كرد.
در ايران تاكنون 3 مورد به گل نشستن دسته جمعي اتفاق افتاده است به شرح زير:
در واقعه اول سال 1386، 79 دلفين چرخنده (Spiner dolphin)
در واقعه دوم سال 1386، 73 دلفين نواري (Stripeddolphin)
در واقعه سوم سال 1389، 11 دلفين معمولي پوزه بلند (Long beaked common dolphin)
تشخيص برخي از اين موارد از روي ظاهر بدن جانور مشخص است مانند صدمات ناشي از فعاليت‌هاي انساني كه البته بيشترين آمار در سطح دنياست. برخي از اين عوامل نيازمند اقدامات تخصصي با تجهيزات مورد نياز خود است مانند شناخت بيماري از طريق نمونه‌برداري براي پاتولوژي و بررسي كالبدگشايي براي بررسي اعضاي داخلي بدن جانور توسط دامپزشك متخصص.
از 24 آبان ماه سال 1389 كه شبكه ملي امداد و نجات پستانداران دريايي در زمان به گل نشستن توسط طرح سرزمين با همكاري سازمان محيط زيست براي آموزش جوامع محلي، مشاغل مربوط به دريا و كارشناسان محيط زيست 4 استان ساحلي به همراه تمامي جزاير صورت گرفت، آموزش‌هايي مبني بر آگاهي مردم از پستانداران دريايي، ارزش اين‌گونه‌ها و اقدامات و بايدها و نبايدهايي كه در اين اتفاقات بايد صورت گيرد، بيان شد. اما با گذشت 10سال از اين آموزش‌ها نياز آموزش و يادآوري با وجود اينكه مردم حساس‌تر شده‌اند و شبكه مجازي نقشي موثر در اين رويدادفا داشته است، احساس مي‌شود. آموزش‌هايي بدون احساسي مبني بر منطق، ارزيابي شده بر حسب نياز منطقه و قابل اجرا بودن به دور از نظرات غيركارشناسي، به دور از عجله در بيان علت، بررسي همه‌جانبه و مشاركت تخصص‌هاي مختلف براي بيان احتمال و علت‌ها.
پستانداران دريايي خليج‌فارس و درياي عمان
از گونه‌هايي كه به‌طور قطعي در آب‌هاي خليج فارس حضور دارند، مي‌توان به دلفين بيني بطري، دلفين چرخنده، دلفين نواري، دلفين معمولي، دلفين دندان ناصاف، دلفين گوژپشت، دلفين ريسو، پورپويز، نهنگ قاتل، نهنگ اسپرم، نهنگ باله‌اي، نهنگ بروودي كه در كتاب‌هاي فارسي نهنگ برايد نوشته شده است، نهنگ گوژپشت، نهنگ شبه قاتل و گاو دريايي اشاره كرد. برخي گونه‌هاي ديگر پستانداران دريايي نيز ثبت لاشه شده‌اند، اما به دليل اينكه يك‌بار گزارش شده است و هيچ مشاهده زنده‌اي بر اساس گشت دريايي مداوم براي بررسي، مشاهده و ثبت مجدد آنها صورت نگرفته، نمي‌توان گفت كه اين‌گونه‌ها به‌طور قطعي در خليج فارس وجود دارند؛ مانند «نهنگ اموراي» كه يك‌بار از قشم و «نهنگ آبي» كه در كويت ثبت شده است. مشخص شدن مكان‌هاي پراكنش پستانداران دريايي مي‌تواند نقش مهمي در حفاظت از آنها داشته باشد. به‌طور مثال اگر كشتي‌هاي بزرگي كه در خليج‌فارس رفت و آمد مي‌كنند، نقاطي كه نهنگ و دلفين را مشاهده مي‌كنند، گزارش دهند مي‌توان محل‌هاي پراكنش برخي گونه‌ها را تا حدودي تعيين كرد و با همكاري نهاد‌هاي ذي‌ربط هماهنگي‌هاي لازم را انجام داد، در اين شرايط حتي مي‌توان تلاش كرد كه تردد كشتي‌ها در آن محدوده‌ها با احتياط بيشتري صورت بگيرد و هشدارهاي لازم هم داده شود.
زماني حفاظت از گونه‌اي به خوبي انجام مي‌شود كه نسبت به آن شناخت درست و جامعي وجود داشته باشد و مردم نسبت به ارزش آن آگاهي كافي داشته باشند. آموزش صحيح گروه‌هاي هدف مختلف از جمله جوامع محلي استان‌هاي ساحلي و جزاير و ساير افراد جامعه، اطلاع‌رساني (مانند آموزش نحوه برخورد با پستانداران دريايي در صورت رويارويي و حفظ فاصله مشخص از آنها و ...) مي‌تواند به كاهش آثار مخربي كه حيات آنها را تهديد مي‌كند، كمك كند.
لازمه حفاظت از پستانداران دريايي كه برخي از آنها گونه‌هاي مهاجر هستند، نيازمند همكاري با كشورهاي اطراف است، شناخت ما در ايران نسبت به پستانداران دريايي كم است در حالي كه ديگر كشورهاي حاشيه خليج فارس و درياي عمان از تجهيزات و متخصصان بين‌المللي بهره‌مندند كه ما در اختيار نداريم. متاسفانه در ايران نگاه حفاظتي بلندمدتي براي پستانداران دريايي وجود ندارد تا براساس امكانات و شرايط يكسري تصميمات و اقدامات درست و بهنگام اتخاذ شود، بنابراين لازم است كه گروه‌هاي مختلف از جمله متخصصان، كارشناسان مربوطه و جوامع محلي در كنار يكديگر اتحاد و همفكري داشته باشند تا بتوان در كنار افزايش تحقيقات، به نتيجه مطلوبي در حفاظت از دريا و پستانداران دريايي رسيد.
توسعه مهارت‌هاي كليدي مثل موارد زير از لزومات داشتن يك كار گروهي موفقيت‌آميز در موضوع به گل نشستن پستانداران دريايي فردي يا جمعي خواهد بود. (چه زنده و چه مرده)
انتقال دقيق اطلاعات از گزارش اوليه يك
به گل نشستن
پرورش مهارت‌هاي ارتباطي بين فردي براي گفت‌وگو با مردم
ارزيابي / تاييد گزارش به گل نشستن
صحبت با مردم، فضاي مجازي و اخبار
گزارش دقيق
تنظيم يك طرح/ برنامه براي اقدامات به گل نشستن
تجهيزات لازم براي نمونه‌برداري
ارزيابي و بررسي اقدامات صورت‌گرفته در فرصتي مناسب
آمادگي تيم براي هر رويداد
ما از سال 87 تاكنون روي پستانداران دريايي به‌طور مداوم و بي‌وقفه در حال فعاليت هستيم، شناخت خوبي از متخصصان اين حوزه داريم و تلاش‌هاي ارزنده‌اي هم براي شناساندن اين‌گونه‌هاي ارزشمند از ايران به مردم در سطح ملي و تخصصي در جوامع بين‌المللي صورت گرفته است. در نتيجه اعتماد به گروه باتجربه و در كنار آن مشورت گرفتن نوعي ارزش‌گذاري به سرمايه ملي است. در تمامي حوزه‌هاي محيط زيستي افرادي هستند كه سال‌ها بدون پشتيباني مالي، اقدامات ارزشمندي را براي گونه‌هاي حيات وحش انجام داده‌اند و لذا مي‌توان از درس آموخته‌هاي آنها ياد گرفت، بهره برد و با تشكيل گروهي از افراد بر اساس تخصص‌شان يك تيم مجرب را تشكيل داد تا كم و كاستي‌هاي موجود مرتفع و موارد ضروري قابليت اجرا پيدا كند.
سواحل وسيعي از خليج فارس و درياي عمان سهم ايران است كه نبود گشت دريايي مداوم توسط سازمان محيط زيست يكي از مهم‌ترين كاستي‌هاي موجود در اين امر است. از سوي ديگر، فقدان تجهيزات يا وسايل يكي از دغدغه‌هاي جدي است، چراكه اگر اين تجهيزات فراهم شوند، مي‌توان با تشكيل تيم‌هاي مديريت بحران در هر استان اين امكان را فراهم كرد تا در هر رويداد اقدامات منطقي، مديريت شده، با بيشترين بازدهي و بهره‌وري چه براي جانور و چه براي امر تحقيقات صورت گيرد. اعتماد و در اختيار قرار گذاشتن اطلاعات و همكاري‌هاي بين سازمان‌ها و ارگان‌هاي مختلف، وضع قوانين حفاظتي نيز از لزومات اين امر است.
در آخر به چند نكته اشاره مي‌كنم كه توجه به آنها براي عموم ضروري است: نخست اينكه بايد به اين ميزان درك و آگاهي عمومي برسيم كه اولويت حفظ سلامتي انسان است. نبايد فراموش كرد كه شرايط بدِ آب و هوايي و جزر و مد مي‌تواند خطرناك باشد بنابراين مردم به هيچ‌وجه نبايد در صورت مشاهده لاشه حيوانات به گل نشسته بي‌احتياطي كنند. اطلاع‌رساني مردم حتي زماني كه به گل نشستن فردي بوده و فقط يك حيوان به ساحل آمده باشد، هم مي‌تواند به حفاظت از اين حيوانات ارزشمند كمك كند. حرف‌شنوي از تيم در حال اقدام براي حفظ آرامش و تمركز آنها براي تصميم‌گيري هم مهم و ضروري است.
* كارشناسي ارشد اكولوژي دريا. مدير پروژه پستانداران دريايي در موسسه طرح سرزمين