آبخيزداري و توسعه فضاي سبز
طاهر جمشيدزاده
فرهنگ درست استفاده از منابع خدادادي و سفره آب‌هاي زيرميني و پوشش جنگل‌هاي بكر و زيبايي كه خالق بزرگ و بي‌همتا در اختيار فريده هر آفريده و اشرف مخلوقات خويش براي زيست بهتر و سهل‌الوصول‌تر قرار داده است موضوع انكارناپذيري است كه كسي نمي‌تواند آن را كتمان كند و اين سخن كليدي و طلايي آرتور بين پدر علم محيط‌زيست جهان است كه:«وقتي خطر انقراض براي يكي از زيرگونه‌هاي جانوري و گياهي به صدا درمي‌آيد در واقع زنگ خطر براي آن كنام جانوري و اكوسيستم به صدا در آمده است كه جبران‌ناپذير و بدون آلترناتيو و جايگزين خواهد بود.» ما ايراني‌ها به قول ادوارد براون مورخ و شرق‌شناس فرانسوي كه نزديك به ۴ دهه در ايران مي‌زيسته و ماحصل كار او تاليف شاهكار خوب و بي‌بديل تاريخ ادبيات ايران است در جايي به خاطرات خود از اين كهن بوم و بر با قدمت و پيشينه بي‌نظير تاريخي و فرهنگي‌اش ياد مي‌كند كه ايراني‌ها با اين همه آوازه و قدمت تاريخي و فرهنگي، آداب و رسوم منحصر به فردي هم دارند كه در تابستان گرم با گرماي ۴۰ درجه با تعارف و تكلف چايي داغ مي‌نوشند و بادي هم به غبغب مي‌اندازند كه چايي داغه، دماغ دايي چاقه. اگر هر كدام از ما و به ويژه مديران وظيفه و كار محوله‌اي كه به ما سپرده شده است را خوب و مطلوب انجام داده و به سامان برسانيم؛ قطعا خيلي از مصايب، مشكلات و آسيب‌هاي اجتماعي به حداقل رسيده و مرتفع خواهند شد كه در بحث بيماري كرونا كه در قريب يك سال گذشته بسياري از آداب و رسومات، مناسبات، زيرساخت را دگرگون كرده و تابوهاي جهان را در هم شكسته است و صنعت اقتصاد،گردشگري، نفت، سينما، صادرات، وارادت و توليد ناخالص ملي كشورها را در آستانه ورشكستگي و تعطيلي قرار داده است و بيش از ۲ ميليون و ۱۵۰ هزار تن از ساكنان سيماني سياره آبي را به قول حافظ شيرين سخن شيرازي راهي وادي خاموشان كرده است؛ اگرچه كرونا آستانه تحمل افراد و تاب‌آوري اجتماعي را به ميزان قابل‌توجهي پايين آورده است اما مشاركت، همدلي، پشتيباني و نوع‌دوستي انسان‌ها به ويژه كادر درمان در كشور ما ستودني و در نوع خود بي‌بديل و بي‌آلترناتيو در جهان است و اگر ما در ساير عرصه‌هاي فرهنگي، اجتماعي، سياسي و... شبيه اين آزمون خطير و سترگ با هم مشاركت و همدلي فارغ از زد و بند و دعواهاي مرسوم جناحي و انتخاباتي با هم داشته باشيم بي‌شك خيلي از مشكلات و مصايب اجتماعي ما به جاي راهكارهاي خلق‌الساعه و براي توجيه و پاك كردن صورت مساله حل خواهد شد و مي‌طلبد كه اين آسيب‌شناسي ساختاري را با تجربه و درسي كه از آزمون تلخ اما سازنده كرونا آموخته و كسب كرده‌ايم به منصه عمل، ظهور و بروز با تدوين برنامه راهبردي و مدون با آموزش درست و منطقي برسانيم و با تغيير رفتار بياموزيم كه با تمرين و تكرار مي‌توان خيلي از خطاهاي فاحش خويش را كه مانع پيشرفت و نوآوري ما و جامعه مي‌شود و چوب لاي چرخ توسعه كشور مي‌گذارد درآورده و با تزريق ايده‌هاي خلاق، نو، روزآمد و با توان علمي بالا به سرانگشتان دانشمندان و نخبگان جوان ايراني كه در چند سال و دو دهه اخير در منطقه سرآمد بوده و در رنكينگ علم و فناوري جهان در بين چند كشور صاحب‌نام و پرآوازه اين حوزه با هوش و نبوغ سرشار كه در دنيا همواره پيشتاز بوده و هست با وجود شديدترين تحريم‌هاي ظالمانه به ويژه از ارديبهشت ۹۷ كه رييس‌جمهور اسبق ينگه دنيا دونالد ترامپ كه سردار دل‌هاي ما را ناجوانمردانه شهيد نمود؛ تمام قد در حوزه اقتصادي و پزشكي بر ملت نيك‌انديش و نستوه و دولت فعال و پرتلاش ما تحميل نمود اما در نخستين روز دومين ماه زمستان با آمدن همتاي دموكرات خود «جو بايدن» و اخراج مفتضحانه او از كاخ سفيد به زباله‌دان تاريخ پيوست مي‌توان جهش و پيشرفت بي‌نظيري در عرصه علم و عمل رقم زد.
آبخيزداري يكي از علوم طبيعي دم دهسه بشر نئاندرتال غار‌نشين تا همتاي كنوني‌اش پست مدرن مازارتي سوار پنت‌هاوس‌نشين قلمداد شده به شمار مي‌رود؛ در واقع آبخيز منطقه‌اي توپوگرافي است كه به وسيله يك سيستم رودخانه زهكشي مي‌شود و آبخيزداري تغذيه سفره آب‌هاي زيرزميني و افزايش توليد محصول و بهره گرفتن از مجموعه گسترده دانش و تجربه است در يافتن راه‌هاي پيشگيري و رويارويي با فرسايش خاك و سيلاب‌هاي مخرب كه نمونه آن را در سيل‌هاي سال ۹۴ در جنوب‌غرب كشور در استان‌هاي ايلام، لرستان و كرمانشاه و اواخر اسفند ۹۷ و فروردين ۹۸ در استان گلستان، شيراز و خرم‌آباد و در مهر و آبان ۹۹ در اهواز و بندر امام داشتيم كه وسايل زندگي مردم روي آب بود و آب به داخل منازل رفت و خسارات زيادي به زيرساخت‌ها، اماكن مسكوني و زمين‌هاي كشاورزي نمود كه متقابلا هزينه‌هاي اقتصادي زيادي روي دست مردم و دوش مسوولان گذاشت كه آبخيزداري به زبان ساده حفظ و احياي آبخيزهاي بحراني و بهره‌برداري كامل از سرمايه‌گذاري‌هاي هنگفت مالي و منابع اقتصادي كشور و بهره بردن بهينه و مناسب و درست از منابع طبيعي و كشاورزي حوزه‌هاي آبخيز و در يك كلمه تقويت پوشش گياهي و كاهش زيان‌هاي، سيل ويرانگر و مخرب است و اين همان عبارت طلايي فرآيند تنظيم و اجراي اقدامات مناسب به منظور اداره منابع موجود در آبخيز با كسب منافع بدون آسيب رساندن به موجوديت اين منابع؛ علم آبخيزداري در اوايل قرن ميلادي به دلايل زير به وجود آمد: ۱- كسب دانش و آگاهي بيشتر در مورد دوره هيدرولوژيك و عملكرد آن ۲- افزايش جمعيت و فشار حاصله از آن به اراضي و منابع آب ۳- افزايش بيش از حد مصرف آب كه ناشي از پيشرفت فناوري و بالا رفتن سطح زندگي مردم بوده است. ۴- بروز مشكلات جديد و پيچيده مرتبط با آب ازجمله وجود مناطق سيل‌گير، ايجاد آلودگي آب با سكونت در مناطق خشك كه مديران امور برنامه‌ريزي سرانجام پي بردند كه آبخيزداري مي‌تواند به عنوان آلترناتيو و واحد طبيعي براي اداره منابع طبيعي محسوب شود كه در اصل هدف از آبخيزداري تحت سيطره و كنترل درآوردن عمليات كشاورزي، دامپروري، ساختمان‌سازي، راهسازي، قطع درختان و به طوركلي هرگونه عملي چه مفيد و چه غيرمضر، چه مثبت و چه منفي ارزيابي آنها و اهتمام و توجه به وضعيت آبخيز براساس خصوصيات زمين‌شناسي، خاك‌شناسي، پوشش گياهي، اقليم‌شناسي، هيدرولوژي و ارايه رهنمودها و پيشنهادها جهت اجرا و مديريت صحيح در مورد همه عوامل طبيعي و زيستي هر اكوسيستم در واحدهاي طبيعي خاص و اعمال مديريت روي عواملي كه در توزيع آب و كيفيت هيدرولوژيكي تاثير دارند تا به صورت بهينه، مطلوب و عملي، خاك حوضه آبريز از دگرشيبي و فرسايش حفظ شود؛ كارشناسان اين حوزه بر اين اعتقاد و باور هستند كه آبخيزداري الهي‌ترين نگاه به طبيعت است و آبخيزدار را مي‌توان پزشك طبيعت ناميد؛ يك آبخيزدار خوب با بررسي دقيق و مطالعه علمي حوضه آبخيز و در جهت درمان آن برنامه‌ريزي مي‌كند؛ آبخيزداري با ديدگاهي ژرف، عميق و نگاهي خداگونه عرصه طبيعت را براي زيست و بهره‌برداري انسان فراهم و مهيا مي‌سازد. شايد تعابير كمي اغراق‌آميز به نظر برسد اما مي‌شود تمام علوم را هديه‌اي از طرف خداوند براي حكومت بر سياره مادر «كره زمين» دانست. اگر ما با اين فلسفه متافيزيكي و ديدگاه به علوم نگاه كنيم هرگز آنها را در راه نابودي همنوعان خويش به كار نخواهيم بست.