عربستان از درون
محمود فاضلي
كتاب «عربستان از درون- تاريخ جديد عربستان، پادشاهان، نهادهاي ديني، ليبرال‌ها و افراطيون» نوشته رابرت ليسي و ترجمه محمدعلي عسگري كه از سوي انتشارات كوير منتشر شده از معدود كتاب‌هايي است كه در رابطه با عربستان به فارسي ترجمه شده است. به همان ميزان كه به دليل ارتباط ديني، تاريخ گذشته عربستان براي ما مانوس و روشن است، تاريخ معاصر اين كشور براي ما ايرانيان مجهول و ناشناخته مانده است. اين سرزمين مرموز در همسايگي ماست و از ديرباز ما با آن تماسي جغرافيايي، تاريخي، مذهبي و سياسي داشته‌ايم. هرساله صدها هزار ايراني به قصد زيارت و حج به اين كشور سفر مي‌كنند. از ابتداي انقلاب تاكنون يك خصومت آشكار و پنهان بين عربستان و ايران شكل گرفته كه همواره دردسرساز بوده است. از يك‌سو حاكمان سعودي از قدرت گرفتن ايران يا تكرار تجربه شاه ايران در كشورشان بيمناك بودند و از سوي ديگر حاكمان ايران به سعودي‌ها نه به عنوان برادري ديني كه به عنوان متحدي براي امريكا و صدام و در نتيجه يك دشمن درجه دوم مي‌نگريستند. ما با عربستان در قلمروهاي مختلف از جمله نفت، نفوذ منطقه‌اي، تعاملات بين‌المللي و كشمكش‌هاي مذهبي همواره مساله داشته‌ايم.
رابرت ليسي، نويسنده كتاب «عربستان از درون» ابتدا روزنامه‌نگار بود و در «ساندي تايمز» قلم مي‌زد. بعدها در كمبريج تاريخ خواند و علاقه‌مند به نوشتن كتاب‌هايي در زمينه تاريخ شد. نوشتن اين كتاب چهار سال طول كشيده و به چهار زبان ديگر ترجمه شد. كتاب اگرچه به زبان عربي ترجمه شد، اما مقامات عربستان با انتشار آن در اين كشور به شدت مخالفت كردند. با گذشت سال‌ها از انتشار آن، نويسنده در توافق با دولت عربستان پذيرفت كه نسخه جديدي براي كتاب در نظر بگيرد. دولت عربستان پذيرفت كتاب را با اصلاحاتي كه خود انجام مي‌دهد به عربي برگردانده و منتشر كند. نسخه جديد كتاب حال و هواي جديدي پيدا كرد و اثر جديدي خلق شد. كتابي كه نسبت به اثر قديمي آن از بعضي جهات پيراسته و تكميل‌تر بود.
نويسنده در كتابش با ظرافت و زيركي تمام، مهم‌ترين انتقاداتش را از خاندان حاكم، شاهزادگان قدرتمند، روحانيون با نفوذ، جامعه سنتي عقب‌مانده و حتي باورهاي ديني مردم اين كشور بر زبان مي‌آورد. كتاب به صورت يك رمان مستند روايت مي‌شود. تاريخ معاصر عربستان از ابتدا تاكنون به صورت نامريي و در لابه‌لاي صفحات متعدد روايت مي‌شود. عربستان را از درون بايد ديد تا به رمز و رازهاي ماندگاري يك رژيم قبايلي با حاكماني سالخورده در دنياي جديد و در منطقه‌اي پرآشوب پي برد. كشوري با ثروت‌ها عظيم نفتي كه به خوبي آموخته است چگونه از اين ثروت در راه بقا و تحكيم قدرت خود بهره‌برداري كند.
هدف نويسنده توجه به لايه‌هاي پنهان و وجوه متعدد جامعه عربستان است. نحوه تقسيم كار بين قدرت ديني و سياسي، نقش شاهزادگان، مساله انتخاب و انتصاب حاكمان، وضعيت زنان و به خصوص دختران و پسران جوان، وضعيت شيعيان در ابعاد مختلف، روحانيون سلفي، وهابيت و ريشه‌هاي تاريخي و فكري آن، مساله فوران چاه‌هاي نفت و دلارهاي همراهش، تضاد عميق بين سنت و مدرنيته در كشوري با اين هيات، نقش عربستان در جنگ افغانستان، حضور جوانان سعودي در كوه‌هاي تورابورا، افت و خيزهاي رابطه عربستان با امريكا، مساله القاعده و حوادث 11 سپتامبر و... .
به جرات مي‌توان گفت تاكنون كسي كتابي به اين تفصيل و شمول درباره عربستان ننوشته و همچنين به زبان فارسي ترجمه نشده. اين كتاب به بسياري از پرسش‌هاي خوانندگان ايراني درباره اين كشور مرموز پاسخ مي‌دهد و در مجموع شناختي عميق، عيني و فراگير و جذاب را از تاريخ و جامعه معاصر اين كشور ارايه مي‌كند. روايت كتاب تا اواخر دوران ملك عبدالله پادشاه پيشين عربستان است. در بخش آخر كتاب، توضيحاتي آمده كه نشان مي‌دهد نويسنده براي كسب هر بخش از اطلاعات خود چه راه‌هايي را پيموده و از چه منابعي بهره برده است.
نويسنده در پايان منابع عمدتا خارجي خود را آورده و تاكيد دارد تمام كتاب‌هايي كه پيش از اين درباره عربستان نوشته شده را مطالعه كرده و از آنها بهره برده است. علاوه بر اينها با صدها نفر اتباع اين كشور در سطوح مختلف با گرايش‌هاي متفاوت اعم از ديپلمات و بازرگان تا روحاني و جوانان زنان به‌طور مستقيم به صحبت نشسته است. طي دوراني كه در عربستان زندگي كرده از كمك‌هاي ارتش و دوستان سعودي خود بهره‌مند شده است. اگرچه كتاب «عربستان از درون» كتاب پرحجمي است، اما كتابي خسته‌كننده نيست و به راحتي يك رمان خوانده مي‌شود.
در كتاب موضوعاتي همچون «چهره خشمگين، اخوان، محاصره، نه شيعه و نه سني، صداي ملت، فوتبال سلفي، جهاد در افغانستان، روابط ويژه ماموران امنيتي، برج‌هايي در آسمان، در تبعيد، جهادي جهانگرد، توفان صحرا، نبرد الخفجي، بيداري، بازداشتن از منكرات، بازگشت از تبعيد، ارتداد، وليعهد قدم پيش مي‌گذارد، طالبان، دستاني دراز، قرن جديد، 15 هواپيمارباي سعودي، آتش‌سوزي، القاعده در شبه‌جزيره، گوانتانامو، ملك عبدالله، دختران سعودي، اشغال غيرقانوني، پايان رابطه، دختر قطيف، ملك عبدالله و روز ولنتاين» مهم‌ترين سرفصل‌هاي اين كتاب 576 صفحه‌اي است. پايان بخش اين كتاب مهم‌ترين حوادث (تسلسل تاريخي)، تصاويري متعدد از عربستان و همچنين نمايه كتاب است.