خانه بوميان، ظرفيتي نو
در گردشگري جزيره مرجاني
گروه اجتماعي| از پاساژهاي بزرگ و رنگارنگ و ساختمان‌هاي بلند و خيابان‌هاي پاكيزه جزيره با آن ماشين‌هاي مدرن كه بگذري، كيش حرف‌هاي بسيار ديگري براي گفتن دارد. تاريخ اين جزيره سال‌ها در ميان توسعه و مدرنيزه شدن، به محاق رفته و هنوز كيش در ذهن بسياري از مسافران مقصدي مدرن است كه جنبه تفريحي آن به جنبه فرهنگي‌اش مي‌چربد. اما وقتي از پس برج‌ها و ساختمان‌هاي مدرن آن نگاهي دقيق به جزيره كنيد، در محله «سفين» قديم و روستاي باغو و اسكله‌هاي تاريخي و قنات‌هاي تاريخي آن نشانه‌هايي پيداست كه تاريخ و قدمت جزيره را با بومياني كه هنوز فرهنگ اصيل خود را حفظ كرده‌اند، به رخ مي‌كشد.
كيش پيش از آنكه با هتل‌ها و پاساژهايش شناخته شود، به چند آبادي مهم تقسيم مي‌شد: «ماشه»، «سجم»، «الديه (ديهو) »، «سفين قديم»، «الباغ (باغو) »، «الحله» و «سفين جديد». «سفين قديم»، قديمي‌ترين و پر‌جمعيت‌ترين محله كيش است. جمعيت سفين حدود 800 نفر است كه 500 نفر آن اهالي بومي و ديگر ساكنان آن مهاجران بندر عباس و بندر لنگه هستند كه آمده‌اند تا در كيش مشغول به كار شوند. سبك زندگي مردم اين محله فاصله بسياري با مناطق ديگر كيش دارد. شمال سفين به دريا مي‌رسد و در ساحل آن هميشه مي‌توان انواع قايق‌هاي كوچك ماهيگيري را مشاهده كرد. بومي‌ها بيشتر شغل‌شان صيادي است و در اسكله نزديك سفين مشغول به كارند. اما مهاجران در كلوب‌هاي ورزش آبي يا پاساژها و مجتمع‌هاي مسكوني شاغلند. در كوچه پس كوچه‌هاي سفين مي‌شود مرداني را با لباس‌هاي سفيد و بلند محلي ديد، يا زناني كه چادر و لباس‌بندري به تن دارند و برقع بر صورت‌شان دارند، پوششي كه در ديگر بخش‌هاي جزيره كمتر ديده مي‌شود.
اين روزها محله سفين قديم با تدبير ساكنانش توانسته ظرفيتي نو را در جزيره ايجاد كند، آن هم آشنايي گردشگران با زندگي بوميان جزيره است. در اين محله، در ميان ساختمان‌هاي يك طبقه و ساده‌اي كه ديوارهاي‌شان با سيمان سفيد پوشيده شده و اهالي آن با لباس‌هاي محلي جنوبي در آن تردد دارند، خانه‌اي به وسعت 1200 متر و قدمتي حدود 200 سال گردشگران را مي‌برد به روزهاي دور جزيره، به روزهايي كه شغل مردمان كيش صيد مرواريد بود و خانه‌ها نشاني از ابزار الكترونيك پيشرفته نداشتند و بار كنار آمدن با تغيير فصل‌ها به دوش استادان معمار بود و طراحي‌هاي هوشمندي كه براي سازگاري با طبيعت در ساختمان‌ها به كار مي‌بردند.
گردشگران چند سالي است در كنار استفاده از ساحل و ورزش‌هاي آبي و خريد از پاساژهاي متعدد كيش ميهمان «خانه بوميان كيش» مي‌شوند. خانه‌اي كه از سال 93 با هدف اشتغالزايي براي بوميان محله و تحقيق و توسعه گردشگري پايدار براي جزيره كيش، به عنوان موزه مردم‌شناسي توسط نوادگان عبدالله بن شاهين (صاحب خانه) بازسازي شد تا در اتاق‌هاي كوچك و حياط وسيعش بازديد‌كنندگان را با زندگي بوميان جزيره مرجاني خليج فارس آشنا كند. بسياري از بوميان كيش و اهالي محله تاريخي سفين خواندن قرآن را در اين خانه آموخته‌اند، به همين دليل اين مكان براي آنها از اهميت و ارزش زيادي برخوردار است و مردم همواره از صاحب اصلي خانه به نيكي ياد مي‌كنند. عبدالله بن شاهين صاحب يكي از بزرگ‌ترين لنج‌هاي بادباني و تاجر مرواريد بود و در نجاري و لنج‌سازي مهارت زيادي داشت و مستندات مي‌گويند اين خانه از سه نسل پيش به او ارث رسيده بود. خانه بوميان 15 اتاق دارد كه شامل اتاق مهمان مردان، اتاق زمستاني و تابستاني، انبار خرما و محل گرفتن شيره خرما، آشپزخانه، اتاق خواب، اتاق ميهمان زنان، مكتبخانه و حجله است.
محمد جاسم‌پور، مدير خانه مردم‌شناسي و عضو شوراي شهر، از نوادگان صاحبخانه است و مي‌گويد در همين خانه به دنيا آمده است، چند سال پيش تصميم گرفت تا خانه اجدادي‌اش را كه 40 سال بدون استفاده رها شده بود، بازسازي و احيا كند تا رسومات و شيوه زندگي بوميان كيش زير بار مدرنيته حاكم در جزيره براي هميشه به فراموشي سپرده نشود، حالا خانه بوميان كه نزديك به 500 ميليون تومان براي بازسازي‌اش هزينه شده، بطور ميانگين در روز ميزبان نزديك به 250 بازديد‌كننده است. در عين حال با همت زنان محله سفين در اين خانه غذاهاي محلي جزيره از قبيل انواع مچبوس، قليه‌ماهي و... عرضه مي‌شود و بعدازظهرها هم خانم‌هاي محله در خانه نان و شيريني‌هاي محلي تازه پخت مي‌كنند. 20 نفر به طور مستقيم در موزه مشغول كار هستند و 15 نفر از اهالي محله هم بعد از ايجاد موزه، به طور غير‌مستقيم و با ارايه صنايع دستي يا غذاهاي محلي از طريق اين موزه كسب درآمد مي‌كنند.
ساليه (نوعي تور ماهيگيري) گوشه حياط تصوير مردان بندر را در ذهن تداعي مي‌كند كه با چهره‌هاي آفتاب‌سوخته سهم روزانه‌شان را از دل دريا بيرون مي‌كشند. در كنار ابزار‌آلات صيد، سبدي پر از صدف‌هاي شكسته قرار دارد؛ جاسم‌پور توضيح مي‌دهد كه در گذشته مردان كيش كارشان صيد و تجارت مرواريد بوده: «صيادان صدف‌ها را جمع مي‌كردند و مرواريد آن را خارج مي‌كردند؛ تجار كشورهاي مختلف مي‌آمدند و اينجا خريد و فروش انجام مي‌شد. اما صيد مرواريد 26سال است كه ممنوع شده، از طرفي وقتي مرواريد‌هاي پرورشي آمد بازار مرواريد اصل كساد شد. صيد مرواريد كار سختي است، بايد حدود 3 هزار صدف صيد شود تا يك مرواريد خوب نصيب صياد شود.» اتاق‌ها پر از وسايلي است كه پشت هر كدام تاريخي خوابيده، وسايل موزه از 40 تا بالاي 200 سال قدمت دارند، بخشي از آنها از گذشته در انبار و اتاق‌هاي مختلف خانه بوده و بخشي هم اهدايي مردم محلي است.
اتاق كوچك كنار حياط تابستاني، مكتبخانه محله بوده؛ بسياري از پيرمردها و پير‌زن‌هاي محله در همين اتاق قرآن خواندن ياد گرفته‌اند و هنوز چيدمان رحل‌هاي قرآن و قرآن‌هاي قديمي كه روي‌شان قرار گرفته با آن مخده و تشكچه معلم بالاي اتاق حال و هواي روزهاي گرم تابستان را زنده مي‌كند كه معلم حروف ابجد را با ريتم خاص خود براي بچه‌ها تكرار مي‌كند. همسر صاحبخانه تا 70 سال پيش و پيش از فوتش وظيفه آموزش قرآن به كودكان محله را داشت. اتاق ديگر پر از رنگ و نور و پولك است و تختي كه گوشه اتاق با پرده‌هاي رنگي پوشيده شده: «اينجا اتاق حجله است، بوميان منطقه حجله را در خانه عروس درست مي‌كردند و داماد به مدت دو هفته مهمان خانواده عروس بود. تزيينات اين اتاق بيشتر از سبك هندي گرفته شده و در اتاق‌هاي حجله سقف و ديوار را با پارچه‌هاي رنگي و آيينه‌هاي بزرگ تزيين مي‌كردند. صاحب اين خانه 6 دختر داشته و به همين دليل تصميم گرفته بودند يكي از اتاق‌هاي خانه هميشه كاربري حجله داشته باشد؛ تختي كه در اتاق قرار دارد 90 سال قدمت دارد.» اتاق نشانه‌هاي پر‌رنگي از فرهنگ هند دارد: «اهالي اين منطقه به واسطه تجارت و مناسبات اقتصادي كه با كشورهاي ديگر داشتند، ارتباط زيادي با هند و آفريقا داشتند و متاثر از فرهنگ اين كشورها هستند. حتي در همين جزيره افرادي هستند كه دو رگه ايراني- هندي يا ايراني- آفريقايي هستند.»
موزه مردم‌شناسي كيش (خانه بوميان) در سه سال فعاليت خود، دو سال متوالي به عنوان موزه برتر گروه خصوصي از سوي شوراي بين‌المللي موزه‌ها (ايكوم) مورد تقدير قرار گرفت. جاسم‌پور از طرح‌هايي كه براي آينده محله دارند، مي‌گويد: «ما در قدم اول يك خانه را به عنوان موزه در نظر گرفتيم كه نقش هسته مركزي را در محله دارد، در نظر داريم خانه‌هاي ديگر كه ظرفيت دارند تبديل به اقامتگاه و رستوران و بازارچه صنايع دستي شوند. به اين ترتيب تعداد بيشتري از مردم محله با موضوع گردشگري ارتباط پيدا مي‌كنند. سازمان منطقه آزاد ظاهرا از فعاليت ما حمايت مي‌كنند، طرحي هم براي بازسازي صفين داشتند اما طرح‌شان با طرح ما همخواني نداشت. ما مي‌خواهيم منطقه به همين شكلي كه هست حفظ شود نه اينكه مدرن شود.» مسوولان مي‌گويند سفين 8 تا 11 پلاك ارزشمند تاريخي متعلق به اواخر دوره قاجار تا اوايل دوره پهلوي دارد. اين بناهاي تاريخي مي‌توانند ظرفيتي نو در گردشگري جزيره‌اي ايجاد كنند كه سالانه پذيراي يك ميليون و 200هزار گردشگر است. گردشگراني كه به بهانه خريد يا تفريحات لوكس به جزيره مي‌آيند، اما با بعد فرهنگي و تاريخي آن آشنا نيستند.