برگي از تاريخ
محمود فاضلي
بحران روابط ايران و امريكا با انتقاد از برنامه فروش جنگ‌افزار در كنگره امريكا كه منجر به تصويب قانون محدوديت كمك‌هاي خارجي در سال 1974 گرديد، آغاز شد. به موجب اين قانون، كنگره مي‌توانست ظرف 30 روز هر يك از معاملات فروش اسلحه را متوقف سازد. از سال 1353به بعد كه سياست اقتصادي ايران كاملا متكي به درآمد نفت بود؛ اوج‌گيري تورم و نيز بالا رفتن قيمت سلاح‌هاي سفارش شده قبلي و سفارش‌هاي جديد و از سوي ديگر ثابت ماندن درآمد نفت، اجراي طرح‌هاي مهم با هزينه‌هاي زياد به علت كمبود بودجه و پرسنل متخصص متوقف يا كند شده بود. شاه براي فروش بيشتر نفت «سپهبد حسن توفانيان» را به واشنگتن فرستاد و درخواست كرد بهاي جنگ‌افزارهاي مورد نياز ايران كاسته شود و امريكا نفت بيشتري از ايران خريداري كند.
محمدرضا شاه، امريكاييها را به حقه بازي، فريبكاري و اغفال متهم كرد، امريكاييها نيز فساد رژيم ايران را عامل نابساماني‌ها مي‌دانستند. مساله فساد و رشوه‌اي كه در معاملات خريد و فروش اسلحه اتفاق افتاده بود، نيز به بحران روابط دوكشور دامن زد. شاه كه از پشتيباني واشنگتن نسبت به خود ترديد پيدا كرده بود به سياست امريكا خرده گرفت و گفت: «تنها راهي كه واشنگتن مي‌تواند انتخاب كند ادامه فروش اسلحه يا آشفتگي در اوضاع منطقه است، من نگران پايين آمدن اعتبار ايالات‌متحده هستم».
انتقاد در زمينه فروش جنگ افزار به ايران و نيز سياست اختناق و سركوب مخالفين از سوي ساواك رژيم شاه در محافل سياسي و مطبوعات امريكا مورد بحث قرار گرفت. رژيم شاه به دليل برخورداري از حمايت امريكا و قدرت‌هاي اروپايي شكست ناپذير جلوه داده مي‌شد. تحليلگران ايران را نمونه جامعه‌اي باثبات مي‌دانستند كه در حال پشت سرگذاشتن مراحل نوسازي است، اما در وراي اقتدار ظاهري شاه، رژيم متزلزلي قرار داشت.
برژينسكي مشاور امنيت كارتر يادآور مي‌شود مقام‌هاي پايين‌تر دولت امريكا به دليل انزجاري كه از لحاظ اعتقادي نسبت به شاه داشتند، به سادگي خواستار حذف كلي وي از عرصه قدرت شدند. از اين پس شاه براي آزادسازي فضاي سياسي تحت فشار قرار گرفت.
در سفر كوتاه كارتر به ايران وي در ميان حيرت حاضرين، ايران را مرهون شايستگي شاه در رهبري كشور معرفي كرد! سخناني كه تعجب شركت كنندگان را برانگيخت. آخرين سفر رسمي شاه به امريكا رضايت‌بخش بود. قول مساعد كارتر براي ادامه ارسال سلاح به ايران و وعده شاه براي تثبيت قيمت نفت هر دو طرف را راضي كرده بود. تنها نقطه تاريك اين سفر تظاهرات بي‌سابقه‌اي بود كه عليه شاه در امريكا برگزار شد. علايم بحران و نارضايتي و ناتواني براي رويارويي با مشكلات در ايران حتي قبل از سفر شاه به امريكا نيز نمودار شده بود.
انتقاد شاه از كارتر پس از خروج از ايران شدت يافت. مجله امريكايي تايم در آخرين شماره بهمن 1357 خود نوشت: «شاه كه تهران را ترك گفته و در مصر به‌سر مي‌برد، گفته است كارتر به او اشاره كرد اگر در برابر تظاهرات‌كنندگان و اعتصابات شدت عمل نشان دهد نمي‌تواند روي حمايت امريكا حساب كند. شاه افزوده بود مخالفان او كه متوجه اين قضيه شده بودند بر شدت مخالفت و تظاهرات خياباني و اعتصابات افزودند و اكثريت ساكت و بي‌تفاوت جامعه را هم به حركت درآوردند.» شاه در مصاحبه ديگري كارتر را مورد انتقاد قرار داده و مدعي شد «كارتر به دليل بي‌اطلاعي از اوضاع جهان، تحت تاثير و نفوذ اطرافيانش است و كارهاي او تحت تلقين ديگران براي امريكا مشكلاتي خواهد آفريد كه ده‌ها سال ادامه خواهند داشت».
با بحراني شدن شرايط داخلي ايران، در ميان تصميم‌گيران سياست خارجي امريكا اختلاف پديد آمد. مساله مهمي كه دامنگير آنها بود، فقط درباره بحران انقلاب در ايران نبود بلكه بيشتر به جنگ ديگري مربوط مي‌شد كه بين سايروس ونس وزير خارجه و برژينسكي مشاور امنيت ملي شوراي امنيت ملي اين كشور بر سر ايران درگرفته بود كه در نهايت موجب سردرگمي خود كارتر درباره مساله ايران شد. ظاهرا هر كدام از آنها اطلاعات خود را از منابع متفاوتي به دست مي‌آوردند. پادشاه فراري در اولين مرحله از آوارگي بدون بازگشت خود در حالي كه هنوز خود را سلطان ايران مي‌دانست، وارد آسوان مصر شد. شاه تصميم داشت رهسپار امريكا شود اما مقامات امريكايي در آن زمان به دليل بحران سياسي در روابط تهران و واشنگتن، پذيرايي از وي را به ضرر خويش مي‌دانستند.