روزي براي نهنگ‌ها
نازنين محسنيان
در ميان مناسبت‌ها، مناسبتي داريم براي نهنگ‌ها. روزي كه به نام نهنگ است و فرصتي براي معرفي و آگاهي عمومي مردم از وجود اين گونه باارزش. 70درصد از كره‌زمين از آب پوشيده شده اما شناخت انسان‌ها از اين محيط آبي محدود است. در كشور ما ايران نيز شناخت‌مان از دريا و موجودات ساكن در آنها و نقش و اهميت آنها در اين محيط پهناور زيبا هم كم است. از سال 1389 كه در پروژه‌هاي مختلف با هدف حفاظت از پستانداران دريايي در جنوب ايران در موسسه طرح سرزمين را آغاز كردم، يادم مي‌آيد هر بار در جمعي يا نمايشگاه محيط‌زيست صحبت از نهنگ ميشد همه با تعجب ميگفتند: «مگه ما در خليج‌فارس نهنگ داريم؟» و بحث ما شروع ميشد و چشمهاي متعجب اما پرشوق شنونده كه «كجا فرصت ديدن نهنگ‌ها را در ايران داريم؟» و ما ميگفتيم «نه متاسفانه شرايط تماشاي نهنگ در ايران هنوز ايجاد نشده ولي ميتوانيد به جزيره هنگام برويد و از تماشاي دلفيني به نام دلفين بيني بطري لذت ببريد.» حتي خود من وقتي اولين‌بار نهنگ گوژپشت در آب‌هاي كشور عمان يعني اقيانوس هند را ديدم باورم نميشد كه واقعا صداي اين موجود زيبا را حتي بدون هيدروفون هم ميشد شنيد و بعد از درون آب خودش را به نمايش ميگذاشت. وقتي كه روي آب ميخوابيد و باله سينهاي سمت راست و چپش را جداگانه روي آب ميزد كه انگار با خيال راحت روي آب دراز كشيده و دارد با دستانش با آب بازي ميكند و از نور خورشيد لذت ميبرد يا وقتي كه صداي نفس كشيدنش مي‌آمد و بعد تمام بدنش را با آن هيبت عظيم سياه و سفيد بيرون مي‌آورد و بعد به درون آب شيرجه ميزد و به عمق آب مي‌رفت، انگار مي‌گفت صبر كن تا 20 دقيقه تا نيم ساعت ديگه دوباره مي‌آيم و نمايش مي‌دهم. ديدن اين زيباي عظيم‌الجثه 18متري وصف‌نشدني است و تا كسي نبيند، نمي‌تواند عمق اين احساس را درك كند. ما 6 گونه نهنگ در آب‌هاي خليج‌فارس و درياي عمان كشور ايران داريم كه دو مورد آن نهنگ بدون دندان يا بالن‌دار است، يعني نهنگ برايد و نهنگ باله‌اي و سه مورد نهنگ دندان‌دار است، يعني نهنگ گوژپشت، نهنگ اسپرم، نهنگ قاتل و نهنگ شبه‌قاتل. همه اين گونه‌هاي ذكر شده به صورت مستند عكس يا فيلم از زنده يا به گل نشسته آنها وجود دارد و از حضورشان در آب‌هاي كشورمان مطمئن هستيم. وضعيت حفاظتي آنها در ليست سرخ جهاني به اين صورت است كه برخي در معرض خطر انقراض، برخي آسيب‌پذير و برخي اطلاعات كافي نيست، قرار دارد. نهنگ اسپرم به نهنگ عنبر شناخته شده است و دليل آن وجود عنبر يا حاصل ترشحات سيستم گوارشي آن بوده و به شكل مدفوع خارج مي‌شود و طي فعل و انفعالاتي به ماده خوشبو در عطر‌سازي مورد مصرف قرار مي‌گيرد. در اين سال‌هايي كه فعاليت انسان‌ها در درياها و مناطق ساحلي گسترش پيدا كرده، باعث تهديدات مستقيم و غيرمستقيمي براي اين گونه‌هاي ارزشمند در درياها شده است. نهنگ‌ها كه از پستانداران دريايي هستند و تمام دوران زندگي خود را درون آب سپري مي‌كنند از جانوران و شكارگران راس هرم غذايي هستند. وجودشان نشان‌دهنده سلامت درياها و اقيانوس‌هاست چراكه به واسطه حضورشان، وفور مواد غذايي‌شان (يعني انواعي از ماهي‌هاي ريز و درشت يا سخت‌پوستان و سرپايان) گردش زنجيره غذايي را نشان مي‌دهند. يكي از نكات مهم حضور اين جانوران عظيم‌الجثه حركات‌شان به صورت عمودي در آب است كه حجمي از آب را به همراه مواد مغذي براي فيتوپلانكتون‌ها به بالا پمپ مي‌كنند، مدفوع آنها غني از آهن و نيتروژن است و به عنوان مهندسين اكوسيستم‌هاي آبي شناخته شده‌اند. براي حفاظت از اين گونه ها ساده ترين كا ر را انجام دهيم، از ريختن پلاستيك و زباله درآب بپرهيزيم.