عاليخاني را همه‌جانبه بررسي كنيم
محمدصادق جنان‌صفت
اين روزها نوشته‌هاي قابل اعتنايي از سوي افراد با گرايش‌هاي اقتصادي گوناگون درباره شادروان علينقي عاليخاني يكي از رجال نامدار اقتصادي ايران در دهه 1340 در رسانه‌هاي ايراني منتشر مي‌شود. اين نوشته‌ها در دو مقوله اشتراك نظر دارند: نخست رشد طلايي اقتصاد ايران در دهه 1340 و ديگري نقش مرحوم عاليخاني در پديدار آوردن شرايط كلان اقتصادي كه منجر به رشد اقتصادي نزديك به 10 درصد به‌طور ميانگين در دهه 1340 است. آمارهاي در دسترس نشان مي‌دهند چنين اتفاقي رخ داده است و بدون ترديد نقش تكنوكرات‌هاي برجسته‌اي مثل عاليخاني و گروه همكارانش در وزارت اقتصاد در اين ميزان رشد اهميت داشت. حالا كه اقتصاد ايران در وضعيت نامناسبي از نظر رشد اقتصادي قرار دارد همه رفتار و تصميم‌هاي شادروان عاليخاني را يكسره در سبدي پر از تحسين بگذاريم و برخي مسائل را ناديده بگيريم. واقعيت اين است كه در رخداد اتفاق افتاده اقتصاد ايران در دهه 1340 علاوه بر او گروه ديگري نيز بودند كه راه را براي اقتصاد ايران بازكردند. به‌طور مثال مي‌توان به نقش مشاوران دانشگاه هاروارد در تدوين برنامه سوم عمراني رژيم پيشين اشاره كرد كه در ديدگاه‌هايي خود را با كمك دفتر اقتصادي سازمان برنامه وقت پيش مي‌بردند و از سوي حزب دموكرات امريكا و شخص كندي ماموريت داشتند ايران را به جايي برسانند كه از زير ضرب چپ‌ها خارج شود. نكته بعدي اين است كه بنا به قول عبدالمجيد مجيدي از مديران ارشد سازمان برنامه وقت پيش از اينكه گروه عاليخاني به وزارت اقتصاد بيايند، «در دوره حكومت اميني يك بحران اقتصادي به وجود آمده بود. از نظر بودجه دولت كسري داشت. سازمان برنامه منابعش كم بود. كارهاي جديد شروع نشده بود... سرمايه‌گذاري نمي‌شد، يك حالت انتظار پيش آمده بود... در برنامه سوم سرمايه‌گذاري‌ها شروع شد...» به اين ترتيب شانس با عاليخاني بود كه مناسبات به سوي سرمايه‌گذاري بيشتر در حركت بود و او و يارانش نيز سوار بر اين موج شدند. نكته ديگر اين است كه در دوران رياست وزارت او بود كه نهادهايي براي استيلاي دولت بر همه اركان اقتصادي تاسيس و اقتصاد ايران به سوي سرمايه‌داري دولتي سوق داده شد. تاسيس سازمان گسترش براي استيلا بر صنعت، سازمان بورس براي راه‌اندازي بازار سرمايه با كمك مستقيم و همراهي واقعي دولت و سازمان جذب سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي از جمله اين نهادها بودند. حمايت بي‌چون و چرا از صنعت داخلي با ايجاد انحصار‌هاي بزرگ صنعتي و توسعه از مسير توليد صنعتي داخلي يا همان توسعه از طريق جايگزيني واردات نيز در همين سال‌ها شكل گرفت. بايد عاليخاني را عالي‌تر از نگاه‌هاي فعلي و همه‌جانبه نگاه كرد.