نيروگاه هسته‌اي تهديد يا فرصت؟
مهدي ميقاني
با افزايش جمعيت، رشد صنايع و توسعه شهرنشيني، تقاضاي جهاني انرژي به‌طور چشمگيري افزايش يافته است. كشورهاي در حال توسعه، به‌ويژه در خاورميانه، با چالش‌هاي متعددي در تأمين پايدار انرژي روبه‌رو هستند و انرژي هسته‌اي به عنوان يك گزينه مهم در سبد انرژي اين كشورها مطرح شده است. امنيت انرژي يكي از اركان توسعه پايدار است و انرژي هسته‌اي، به عنوان منبعي پايدار و كم‌كربن، نقش كليدي در تأمين برق كشورهاي در حال توسعه دارد. ايران و تركيه با هدف كاهش وابستگي به سوخت‌هاي فسيلي، تنوع‌بخشي به منابع انرژي و تقويت توانمندي‌هاي علمي و صنعتي، به توسعه نيروگاه‌هاي هسته‌اي روي آورده‌اند. با اين حال، مسير توسعه هسته‌اي در اين دو كشور تحت تأثير عوامل مختلفي مانند شرايط ژئوپليتيكي، سياست خارجي، زيرساخت‌هاي علمي و همكاري‌هاي بين‌المللي تفاوت‌هاي اساسي داشته است.اين نوشتار به بررسي تطبيقي سياست‌ها، چالش‌ها، فرصت‌ها و تهديدهاي توسعه انرژي هسته‌اي در ايران و تركيه مي‌پردازد.
ايران و تركيه به عنوان دو قدرت منطقه‌اي، توسعه انرژي هسته‌اي را براي تقويت جايگاه استراتژيك خود دنبال مي‌كنند. اگرچه ايران سابقه طولاني‌تري در برنامه‌هاي هسته‌اي دارد، تركيه در سال‌هاي اخير با بهره‌گيري از فرصت‌هاي بين‌المللي و مدل‌هاي نوين سرمايه‌گذاري پيشرفت عملياتي بيشتري داشته است. آغاز برنامه هسته‌اي ايران به دهه 1950 تحت برنامه «اتم براي صلح » با همكاري امريكا و ساخت نيروگاه بوشهر از دهه 1970 توسط شركت زيمنس آلمان آغاز شد. توقف پروژه پس از انقلاب 1357 و جنگ ايران و عراق و همكاري با روسيه در دهه 1370 براي تكميل پروژه و بهره‌برداري نيروگاه در سال 1390 پس از 36 سال تأخير و با هزينه 5-11 ميليارد دلار به پايان رسيد. ظرفيت فعلي نيروگاه بوشهر 1000 مگاوات (2% از توليد برق كشور) مي‌باشد. صرفه‌جويي سالانه 1.6 ميليارد مترمكعب گاز و 10 ميليون بشكه نفت از مزايا و تحريم‌هاي بين‌المللي، وابستگي به سوخت روسيه، هزينه بالاي استخراج اورانيوم داخلي (260 دلار بر كيلو) از چالش‌هاي آن است. ساخت واحدهاي دوم و سوم نيروگاه بوشهر و هدف‌گذاري رسيدن به ظرفيت 20,000 مگاوات تا سال 1420 از برنامه‌هاي آتي ايران است. برنامه هسته‌اي تركيه با مطالعات هسته‌اي از دهه ۱۹۶۰ آغاز شد، اما تا دهه ۲۰۱۰ پروژه عملياتي نداشت. در ۲۰۱۰، قرارداد ساخت نيروگاه آكوئيو (۴۸۰۰ مگاوات، معادل 10 درصد نياز برق تركيه) با روسيه (Rosatom) امضا شد در اين پروژه از مدل سرمايه‌گذاري BOO (ساخت، مالكيت، بهره‌برداري توسط روسيه) استفاده شد كه مزايايي از قبيل: عدم نياز به سرمايه‌گذاري اوليه توسط تركيه، كاهش ريسك تحريم‌ها و مشكلات فني، تضمين خريد برق با نرخ ثابت براي ۱۵سال، صرفه‌جويي سالانه ۲.۵ ميليارد دلار در واردات گاز و آموزش ۲۴۸ دانشجو در رشته‌هاي هسته‌اي در روسيه را به همراه داشت. آغاز ساخت اولين واحد پروژه آكوئيو در سال 2018 و دريافت سوخت هسته‌اي و راه‌اندازي فاز اول در سال 2023 با هزينه كل ۲۰ ميليارد دلار (اولين پروژه بزرگ هسته‌اي تركيه) اتفاق افتاد. اين پروژه با هزينه بالاي ساخت و وابستگي به فناوري روسيه به اتمام رسيد. تأمين 20 درصد از برق كشور از انرژي هسته‌اي، همكاري با چين و كره‌جنوبي براي تنوع‌بخشي به فناوري و صرفه‌جويي ۷ ميليارد دلار سالانه با كاهش وابستگي به گاز وارداتي تا 2050 و ساخت دو نيروگاه جديد در سينوپ و تراكيه از اهداف آتي و بلندمدت تركيه مي‌باشند.
چالش‌ها و تهديدها
يكي از جدي‌ترين موانع توسعه صنعت هسته‌اي ايران، تحريم‌هاي گسترده‌اي است كه به دليل مسائل سياسي و برنامه غني‌سازي وضع شده‌اند. ايران براي تأمين تجهيزات پيشرفته و قطعات حساس با محدوديت‌هايي روبه‌رو است. اجراي پروژه‌ها بدون حمايت مالي خارجي فشار زيادي بر بودجه دولت وارد كرده است. همچون تمامي برنامه‌هاي هسته‌اي، دغدغه آلودگي و مديريت پسماندها نيز مطرح است.
در پروژه آكوئيو، تركيه تمامي فرآيندها را به شركت روسي واگذار كرده كه اين موضوع ممكن است در بلندمدت وابستگي سياسي و استراتژيك ايجاد كند. برخي گروه‌هاي داخلي با احداث نيروگاه در سواحل درياي مديترانه مخالفت كرده‌اند. تركيه هنوز توان توسعه مستقل نيروگاه‌هاي هسته‌اي را ندارد و به‌شدت به طرف خارجي متكي است.
فرصت ها
نيروي انساني متخصص با وجود دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشي پرظرفيت، زيرساخت‌هاي ايجادشده مانند نيروگاه بوشهر و پروژه‌هاي در حال احداث پايه‌اي براي توسعه آتي و ذخاير معدني اورانيوم به عنوان منابع تأمين پايدار سوخت از فرصت‌هاي پيش روي ايران است.جذب سرمايه‌گذاري خارجي با مدل BOO به تركيه اجازه داده بدون هزينه مستقيم، صاحب نيروگاه شود. افزايش توان ژئوپليتيكي با تبديل شدن به توليدكننده هسته‌اي و برنامه‌ريزي منسجم تركيه براي توسعه انرژي هسته‌اي با نقشه راه مشخص از فرصت‌هاي تركيه است.
راهبردهاي پيشنهادي
گسترش همكاري‌هاي راهبردي با چين، روسيه و كشورهاي مستقل، استفاده از مدل‌هاي نوين تأمين مالي مانند BOT و BOO، توسعه زيرساخت‌هاي تحقيق و آموزش فناوري هسته‌اي و شفاف‌سازي در سياست‌هاي هسته‌اي جهت جلب اعتماد بين‌المللي از راهبردهاي پيش رو مي‌باشد.
نتيجه‌گيري
ايران و تركيه تفاوت‌هايي در مسير توسعه دارند، كشورايران داراي پيشينه طولاني‌تر اما با چالش‌هاي سياسي و تحريم‌هاي بين‌المللي و تركيه با استفاده از مدل‌هاي نوين سرمايه‌گذاري و همكاري‌هاي بين‌المللي موثر (به ويژه با روسيه) با هم متفاوت هستند.كشور ايران با كسري 20000 مگاواتي برق روبه‌روست و نيازمند 30 ميليارد دلار براي ايجاد زيرساخت و رفع ناترازي است و اين درحالي است كه صندوق ذخيره ارزي توان لازم را ندارد. راهكارهاي پيشنهادي براي ايران در كوتاه‌مدت: بهينه‌سازي نيروگاه‌هاي موجود، توسعه انرژي‌هاي تجديدپذير و مديريت مصرف انرژي و در ميان مدت: توسعه نيروگاه‌هاي سيكل تركيبي، گسترش نيروگاه‌هاي بادي، جلب مشاركت بخش خصوصي و تكميل پروژه‌هاي هسته‌اي در دست اجرا و در بلندمدت: تكميل چرخه سوخت هسته‌اي و توسعه نيروگاه‌هاي هسته‌اي نسل جديد (SMR) تجويز مي‌شود. راهبردهاي ساختاري براي ايران: جذب سرمايه‌گذاري خارجي، كاهش وابستگي به فناوري‌هاي وارداتي، به‌كارگيري مدل‌هاي مشاركتي (مانند BOO) و تقويت ديپلماسي انرژي مي‌توانند راه‌گشا باشند. جمع‌بندي: انرژي هسته‌اي به عنوان ضرورتي براي امنيت انرژي ايران، نيازمند تركيب راهكارهاي كوتاه، ميان و بلندمدت است. الگوبرداري از تجربيات موفق (مانند تركيه) و تأكيد بر خودكفايي همراه با جذب فناوري روز و تنوع‌بخشي به منابع انرژي لازمه كار مي‌باشد. اين رويكرد يكپارچه مي‌تواند بحران انرژي كشور را مديريت و آينده انرژي ايران را تضمين نمايد.
دانش‌آموخته سازمان مديريت صنعتي