سيدعلي پورطباطبايي
نهم شهريور هر سال كه به نام روز «يوزپلنگ آسيايي» يا همان يوزپلنگ ايراني ناميده شده، بهانه‌اي است تا بار ديگر قصه اين گونه قديمي و پر آوازه فلات ايران، روايت شود؛ قصه‌اي كه مانند ديگر قصه‌هاي جانوران بومي اين خطه، تلخ است اما بازگو كردن آن، تلاشي براي ختم آن به پاياني خوش و حفظ بقاي اين يوزپلنگ آسيايي است.
سريع‌ترين شكارچي روي زمين
يوزپلنگ با نام علمي Acinonyx jubatu يكي از نمادين‌ترين و در معرض خطرترين گربه‌هاي بزرگ جهان است. اين گربه‌سان خجالتي كه به خاطر سرعت باورنكردني‌اش مشهور است، مي‌تواند در پرش‌هاي كوتاه تا ۱۲۰ كيلومتر در ساعت سرعت بگيرد و مسافت‌هايي تا ۵۰۰ متر را طي كند. در نام اين جانور گوشتخوار، كلمه jubatus با ظاهر يوزپلنگ مرتبط است، كه در آن acinonyx از زبان يوناني آمده و به چنگال‌هاي نيمه جمع‌شونده (بي‌حركت) اشاره دارد و jubatus نيز از زبان لاتين آمده و به معناي كاكل‌دار به عنوان ويژگي يال يا موهاي بلند گردن اين گربه‌سان است. در اوايل قرن بيستم بيش از ۱۰۰ هزار يوزپلنگ در دو قاره آسيا و آفريقا حضور داشته اما با وجود سازگاري‌ها و توانايي‌هاي چشمگير اين گونه، تهديدات متعدد منجر به كاهش قابل توجه جمعيت آنها در جهان شده است به‌طوري كه تخمين‌هاي اخير از حضور كمتر از ۶ هزار يوزپلنگ در جهان و كمتر از 28 يوز آسيایی به طور قطعی در ايران ،خبر مي‌دهد.
از يوزپلنگ آسيايي تا يوز ايراني
يوزپلنگ آسيايي يكي از گونه‌هاي قديمي گربه‌سانان آسيا است كه به گفته محققان بين ۳۲ تا ۶۷ هزار سال پيش از جمعيت يوزپلنگ‌هاي آفريقايي جدا شده و هويتي مستقل پيدا كرده است. روزگاري نه چندان دور در مناطق وسيعي از اين قاره، از شبه‌جزيره عربسان تا مناطق خزر، قفقاز جنوبي تا هند، قلمروز يوزپلنگ آسيايي بوده اما اكنون در فهرست آستانه انقراض گونه‌هاي جانوري قرار دارد و حتي به زعم دست‌اندركاران حفاظت از آن، از نظر اكولوژيك منقرض شده است. آخرين گزارش مستند از مشاهده يوزپلنگ آسيايي در خارج از ايران، به سال ۱۹۷۴ در هند برمي‌گردد، جايي كه در گذشته «پلنگ شكار» ناميده مي‌شد و تحت حفاظت خانواده سلطنتي هند قرار داشت. اين گربه‌سان خجالتي اكنون منحصرا در نواحي دور از دسترس بيابان‌هاي مركزي ايران يافت مي‌شود و از اين رو از نام يوزپلنگ ايراني نيز براي اشاره به آن استفاده شده زيرا در كنار گوزن زرد ايراني و ببر مازندران، منحصر به ايران است و تنها زيستگاه آن در اينجا قرار دارد. براساس گزارش‌هاي منتشر شده، در ابتداي دهه ۲۰ شمسي، حدود ۴۰۰ فرد [واحد شمارش يوزپلنگ] يوزپلنگ در ايران وجود داشت اما با گسترش استفاده از خودرو به ويژه ورود خودروهاي «جيپ» به ايران كه دسترسي شكارچيان را به زيستگاه‌هاي يوز و شكار طعمه‌هاي آن افزايش داد، جمعيت يوزپلنگ كاهش يافت. گزارش‌هاي موجود نشان مي‌دهد كه در اواسط دهه ۵۰ جمعيت اين گربه‌سان در ايران ۲۰۰ تا ۳۰۰ قلاده تخمين زده شده و در نهايت در دهه ۶۰، روند كاهش جمعيت به شكلي پيش رفت كه رويت يوزپلنگ كمتر و كمتر شد. از دهه ۷۰ ميلادي كه ايران به عنوان تنها زيستگاه يوزپلنگ آسيايي شناخته شد، ضرورت حفاظت از آن در ايران آشكار بود اما به دلايل مختلف، آغاز برنامه حفاظت از آن، تا سال ۲۰۰۱ به تأخير افتاد. در اين سال‌ها، مشخص شد كه يوزپلنگ ايراني در ۶ استان ايران و ۱۰ منطقه به عنوان زيستگاه حفاظت شده حضور دارد كه شامل پناهگاه حيات وحش نايبندان طبس، پارك ملي كوير، پارك ملي توران، منطقه حفاظت شده بافق، پناهگاه حيات وحش دره انجير، پناهگاه حيات وحش مياندشت، پناهگاه حيات وحش دربند راور، پناهگاه حيات وحش عباس‌آباد، پارك ملي سياه كوه و منطقه حفاظت شده كالمند مي‌شد. به مرور زمان با افزايش تهديد‌ها و خطراتي كه حتي سريع‌ترين شكارچي روي زمين نيز از آنها در امان نبود و عمده آنها به انسان‌ها برمي‌گشت، رويت يوزپلنگ در مناطق مختلف حفاظت شده به ندرت صورت مي‌گرفت تا در نهايت امروز تنها دو زيستگاه شناخته شده براي يوزپلنگ ايراني وجود دارد كه شامل پارك ملي توران و پناهگاه حيات وحش نايبندان مي‌شود.
پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي CACP
جدي شدن خطر انقراض يوز سبب شد تا سازمان‌هاي بين‌المللي براي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي وارد عمل شوند. سازمان ملل متحد و آژانس‌هاي مرتبط، به ويژه برنامه توسعه ملل متحد UNDP و صندوق تسهيلات جهاني محيط‌زيستGEF، از اوايل دهه ۲۰۰۰ ميلادي پروژه‌هايي را براي حفاظت از اين گونه در ايران آغاز كردند كه برخي از آنها تا امروز نيز ادامه يافته است. پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در سال ۲۰۰۱ با همكاري سازمان حفاظت محيط‌زيست ايران، برنامه توسعه ملل متحد UNDP، و انجمن حفاظت از حيات‌وحش امريكا WCS آغاز شد. اين پروژه كه با بودجه اوليه ۷۲۵ هزار دلار از GEF و حمايت مالي سازمان محيط‌زيست ايران شروع به كار كرد، اهدافي شامل شناسايي و حفاظت از زيستگاه‌هاي يوزپلنگ در پنج منطقه كليدي (حدود ۸۰ درصد جمعيت يوز ايران)، كاهش تهديدات انساني مانند شكار غيرمجاز، تخريب زيستگاه و درگيري با دامداران، افزايش آگاهي عمومي و آموزش جوامع محلي براي كاهش تعارض با يوزپلنگ آسيايي را پيگيري مي‌كرد. نصب دوربين‌هاي تله‌اي براي پايش جمعيت يوز و شناسايي مسيرهاي مهاجرت و زيستگاه‌ها، استفاده از گردنبندهاي ردياب براي جمع‌آوري داده‌هاي مربوط به رفتار و جابه‌جايي يوزپلنگ‌ها، آموزش جوامع محلي براي جلوگيري از آسيب به يوزپلنگ‌ها در صورت حمله به دام‌ها و -گسترش مناطق حفاظت‌شده از ۱.۵ ميليون هكتار به ۶ ميليون هكتار در فاز اول پروژه (۲۰۰8- ۲۰۰1) از جمله فعاليت‌هايي بود كه در اين پروژه بين‌المللي انجام شد. براي پروژه بين‌المللي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي فازهاي مختلفي تعريف شد كه تحقق آنها با فراز و نشيب‌هاي مختلفي همراه بود.
مرحله اول (۲۰۰8- ۲۰۰1 ميلادي) اين مرحله بر شناسايي زيستگاه‌ها، آموزش جوامع محلي، و تقويت حفاظت متمركز بود. نتايج اين فاز شامل جمع‌آوري اطلاعات پايه‌اي در مورد يوزپلنگ و افزايش مساحت مناطق حفاظت شده بود و با توجه به گزارش‌هاي منتشر شده، مي‌توان آن را موفق ارزيابي كرد.
مرحله دوم (۲۰۱۵-۲۰۰۹ ميلادي) با امضاي توافق‌نامه‌اي در سال ۲۰۰۹، مرحله دوم پروژه بين‌المللي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي آغاز شد و با هدف تقويت تعهدات ايران در كنوانسيون تنوع زيستي سازمان ملل ادامه يافت. فعاليت‌هاي صورت گرفته در اين مرحله شامل مدل‌سازي مشاركتي مديريت دام، طراحي مدل‌هاي مالي پايدار، و پايش يوزپلنگ و طعمه‌هاي آن بود و موسسه حيات‌وحش ميراث پارسيان نيز با تعهد مالي ۱۰۰ هزار دلاري به اين پروژه پيوست.
يوزپلنگ آسيايي امنيتي مي‌شود
برخي از اتفاقات موثر در فرآيند حفاظت از يوزپلنگ آسيايي، بخش‌هاي تلخي وجود دارد كه يكي از آنها امنيتي شدن آن است. بهمن ۱۳۹۶ و در حالي كه فاز دوم پروژه بين‌المللي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در حال اجرا بود، ۵۵ نفر از دست اندركاران در سراسر كشور بازداشت شدند و ماجراي تلخ «پرونده فعالان محيط زيستي» آغاز شد.
ثمره اين ماجرا توقف همكاري برنامه توسعه ملل متحد UNDP با پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي و ۶ سال توقف كامل پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايي بود. همچنين تعدادي از متخصصان حفاظت از محيط زيست از اين حوزه خارج شدند و نگراني‌هاي امنيتي موجب شد تا كمك‌هاي ملي و فعاليت‌هاي صورت گرفته براي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي كاهش چشمگيري يابد. در حال حاضر همه فعالان محيط زيستي بازداشت شده با گذراندن بخشي از محكوميت و بهره‌مندي از عفو براي باقي آن آزاد شده‌اند و تنها مرحوم كاووس سيدامامي، استاد دانشگاه امام صادق و فعال محيط زيست كه مديريت موسسه حيات وحش ميراث پارسيان را بر عهده داشت، در زندان درگذشت.
مرحله سوم برنامه حفاظت از يوز آسيايي (CACP) بر اساس نتايج دوره‌هاي ۲۰۰۸ - ۲۰۰۱ (مرحله اول) و ۲۰۱۸- ۲۰۰۹ (مرحله دوم) بنا شده و براي اجرا در طول پنج سال (۲۰۲۴- ۲۰۱۹) تدوين و هدف آن تقويت قابليت‌هاي دولت ايران در كاهش خطر انقراض يوز آسيايي از طريق مديريت موثر اكوسيستم يوز و كاهش اثرات منفي توسعه بر زيست‌بوم يوز معرفي شد. مدت زمان برنامه‌ريزي شده از ژوئيه ۲۰۱۹ تا ژوئيه ۲۰۲۴ با بودجه كل 000، ۹۷۶، 3 دلار بود كه بخشي از آن توسط برنامه توسعه ملل متحد و بخش عمده توسط دولت ايران تعهد شد و براساس آن فعاليت‌هاي متعددي از جمله تدوين طرح اقدام اضطراري براي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي و انجام تحقيقات براي مديريت موثر و پايدار زيست‌بوم يوز صورت گرفته است. افزايش مشاركت و حضور جوامع محلي در حفاظت پايدار از زيستگاه طبيعي يوزپلنگ آسيايي، شناسايي و معرفي معيشت‌هاي جايگزين پايدار مانند اكوتوريسم در روستاهاي پايلوت در ذخيره‌گاه زيست‌كره توران و پناهگاه حيات وحش و توسعه ابزارهاي آگاهي‌بخش و ترويجي براي افزايش آگاهي اعضاي جامعه محلي در اين مرحله صورت گرفته است. همچنين در مرحله براي كاهش تجاوز دامداران و تهديدات چراي دام، ۴۰۰۰۰۰ هكتار از ذخيره‌گاه زيست‌كره توران از طريق جلسات و مذاكرات مختلف با مسوولان منابع طبيعي و محيط زيست از دام آزاد شد زيرا حذف دام از زيستگاه طبيعي يوزپلنگ آسيايي، مديريت و حفاظت پايدار اكوسيستم را تسهيل مي‌كند. سه منطقه حفاظت‌شده اجتماعي در زيستگاه‌هاي طبيعي يوز آسيايي در استان‌هاي سمنان، اصفهان و يزد، از طريق جلسات و رايزني‌هاي متعدد، ايجاد شدند.
پارك ملي توران، آخرين اميد يوزپلنگ آسيايي
در حال حاضر تنها زيستگاه شناخته شده يوزپلنگ آسيايي كه برنامه حفاظت از اين گونه در آن به‌طور جدي دنبال مي‌شود، پارك ملي توران است. اين پارك بخشي از ذخيره‌گاه زيست‌كره توران يا خارتوران است كه شامل سه محدوده حفاظتي منطقه حفاظت‌شده توران، پناهگاه حيات وحش توران و پارك ملي توران است. اين ذخيره‌گاه با مساحت ۱،۴۷۰،۶۴۰ هكتار بزرگ‌ترين ذخيره‌گاه زيست‌كره ايران است و پس از سرنگتي آفريقا در تانزانيا دومين منطقه زيست‌كره جهان به‌شمار مي‌آيد. به گفته سعيد يوسف‌پور، مديركل حفاظت از محيط زيست استان سمنان كه به مناسبت روز ملي يوزپلنگ آسيايي، در پاسگاه محيط‌باني دلبر، واقع در حاشيه منطقه حفاظت شده توران، سخن مي‌گفت، «اگر تلاش ۶ دهه محيط‌بانان در توران نبود، هيچ يوزي در زيستگاه‌هاي كشور وجود نداشت نداشتيم و اكنون در حقيقت قدردان و ميراث‌دار تلاش‌‌هاي محيط‌بانان در سال‌هاي اخير هستيم.» به گفته وي «سمنان يكي از نقاط مهم تنوع زيستي در جهان است و ۱۹ درصد مناطق حفاظت شده كشور را شامل مي‌شود كه ۸ گربه‌سان و تمام گونه‌هاي نشخواركننده وحش و سه ذخيره‌گاه زيست‌كره را شامل مي‌شود و از اين رو نيازمند توجهي ويژه است.» با اين حال «وضعيت تنوع زيستي استان سمنان در شرايط بحراني قرار دارد و نيروي انساني موجود جوابگوي مناطق تحت مديريت نيست و بايد به سرعت براي اين مساله چاره‌انديشي شود.»
خشكسالي، تهديدي جدي است
اگر چه سمنان در خط مقدم حفاظت از يوزپلنگ آسيايي قرار دارد اما مديركل حفاظت از محيط زيست اين استان معتقد است: «برنامه‌هاي روتيني كه براي ساير گونه‌ها در حال انجام است، جوابگوي نيازهاي يوز نيست. ما به برنامه نجات ملي يوز نياز داريم تا بتوانيم به سرعت اين گربه‌سان ارزشمند را از ورطه انقراض بيرون بكشيم.» يوسف‌پور به خشكسالي به عنوان تهديد اصلي‌اي كه متوجه يوزپلنگ آسيايي است، اشاره كرد و گفت: «يكي از مهم‌ترين عوامل تهديد يوز خشكسالي است. مطالعاتي كه در حوزه گياهان انجام شده نشان مي‌دهد كه بسياري از گونه‌هاي گياهي منطقه در معرض انقراض هستند. در نتيجه جمعيت طعمه‌ها كاهش يافته و اكنون در كمترين ميزان ممكن قرار دارد.» سخنان وي را مشاهدات عيني خبرنگاران كه در آستانه روز ملي يوز براي بازديد از تنها زيستگاه يوزهاي ايراني در منطقه حفاظت شده توران حاضر شده بودند، تأييد مي‌كند. جايي كه در گذشته به گفته محيط‌بانان، پوشش گياهي با بارش‌هاي بهاري تقويت شده و در تابستان پذيراي گونه‌هاي مختلف گياه‌خوار بود، به سبب چندين سال خشكسالي پي در پي، از طعمه خالي شده و يوزپلنگ آسيايي را با مشكل جدي تغذيه روبرو كرده است. وجود رقباي گوشتخوار يوزپلنگ از جمله پلنگ، گرگ و كفتار راه‌راه از ديگر دلايل كوچك شدن قلمرو و كاهش طعمه يوزها است و در شرايط خشكسالي، در رقابت براي طعمه، سهم يوز از گذشته نيز كمتر مي‌شود.
گشت‌زني شبانه براي حفاظت از يوزها
به جز خشكسالي، تهديد عمده ديگري كه متوجه يوزپلنگ آسيايي ساكن در توران است، تصادف جاده‌اي است كه مديركل حفاطت محيط زيست سمنان در اين باره مي‌گويد: «يكي از اقدامات شاخصي كه در استان سمنان براي حفاظت از يوزها انجام شده، اين است كه تمامي همكاران شهرستاني و استاني به‌صورت شيفت‌بندي هر شب در جاده‌هاي درون توران شبانه گشت‌زني مي‌كنند.» در اين گشت‌زني كه در حاشيه جاده‌ها به ويژه جاده عباس‌آباد- ميامي انجام مي‌شود، با افروختن آتش از يك سو جلوي عبور يوزپلنگ‌ها از جاده گرفته شده و از سوي ديگر رانندگان عبوري نيز هشدار لازم براي كاهش سرعت و توجه به محل عبور احتمالي يوزها را دريافت مي‌كنند.
وي افزود: «در مواردي كه به علت تعطيلات حجم تردد در اين مسير افزايش پيدا مي‌كند بايد اطلاع‌رساني مستقيم انجام دهيم. در سال‌هاي اخير پايش جاده‌اي انجام مي‌شود و فعالان محيط زيست از اقصی‌نقاط كشور براي اين كار حضور پيدا مي‌كنند. در تعطيلات اخير در دو- سه متري جاده دو يوز ديده شده بود اما همياران توانستند يوزها را از جاده دور كنند.» مديركل محيط زيست استان سمنان تصريح كرد: در فصلي هستيم كه توله‌هايي كه پيش از اين با مادر بوده‌اند، استقلال پيدا كرده‌اند. اين استقلال باعث مي‌شود كه آنها محدوده توران را براي پيدا كردن قلمرو جديد ترك كنند. يكي از خطرهاي پيش روي آنها تصادفات جاده‌اي است بنابراين ما پايش‌هاي خود را افزايش داده‌ايم البته پايش‌ها ممكن است بازدارندگي لازم را نداشته باشند.» جاده عباس آباد ـ ميامي كه به جاده مرگ يوزپلنگ آسيايي معروف شده است، محدوده‌اي به طول حدودي ۵۰ كيلومتر است. اين محدوده عمده محل تردد يوز آسيايي به سمت يوز كنام، پل ابريشم و پناهگاه حيات وحش خوش ييلاق است. شيوه زندگي يوز به شكلي است كه محدوده مشخصي براي زندگي ندارد و بين زيستگاه‌هاي مختلف براي پيدا كردن طعمه در حال تردد است، از اين رو اين محدوده اهميت خاصي دارد. اين جاده در سال‌هاي اخير، شاهد تلف شدن ۱۳ فرد يوزپلنگ بوده و از اين رو به جاده مرگ براي اين گربه‌سان شهرت يافته است. سازمان محيط زيست در كنار طرح گشت‌زني شبانه محيط‌بانان و همياران محيط زيست در اين جاده به ويژه در ايام پر تردد، از سال‌هاي گذشته طرح فنس‌كشي مسير عبور يوزها را در دستور كار خود قرار داده و مديركل حفاظت محيط زيست سمنان در اين باره مي‌گويد: «فنس‌كشي مسير عبور يوزها در جاده عباس‌آباد- ميامي در دو طرف جاده از سوي سازمان محيط زيست در مجموع به طول ۱۰ كيلومتر در روزهاي اخير از سر گرفته شده است.» يوسف‌پور كه ۹ شهريور و در جريان بازديد خبرنگاران از روند فنس‌كشي جاده عباس‌آباد- ميامي سخن مي‌گفت، در اين باره افزود: «در دولت قبل ۸ كيلومتر از مسير ۵۰ كيلومتري مسير فنس‌كشي شد و در دولت فعلي هم قرار است سازمان حفاظت محيط زيست و هم وزارت راه و شهرسازي در فنس كشي مشاركت كنند كه فنس‌كشي دو طرف جاده از سوي سازمان محيط زيست در مجموع به طول ۱۰ كيلومتر آغاز شده و تعهد وزارت راه و شهرسازي نيز ۸ كيلومتر است. فنس‌كشي سازمان محيط زيست كه به تازگي آغاز شده تا پايان شهريور ماه تمام مي‌شود كه در دو سمت جاده، هر سمت ۵ كيلومتر و در مجموع ۱۰ كيلومتر خواهد بود.» وي درباره تامين روشنايي اين معبر نيز گفت: «حدود ۱۲ كيلومتر روشنايي در اين مسير ايجاد شده كه لازم است افزايش پيدا كند و علاوه بر آن لامپ‌هاي سوخته نيز بايد تعويض شوند كه در اين زمينه مكاتبه‌اي با وزارت راه و شهرسازي انجام گرفته. البته فنس‌كشي و روشنايي بايد همزمان انجام شود كه اثر لازم را براي حفاظت از يوز آسيايي داشته باشد. براي فنس‌كشي در هر كيلومتر به ۲.۵ ميليارد تومان بودجه نياز است و در سال جاري براي اين كار سازمان حفاظت محيط زيست ۲۳ ميليارد تومان در نظر گرفته است.
هشدار موبايلي و نقطه‌زني مالياتي
مديركل حفاظت محيط زيست سمنان در مورد علت تاخير وزارت راه و شهرسازي در فنس‌كشي نيز پاسخ داد و گفت: «مشكل اصلي تاخيرها، تامين اعتبار است و البته خانم صادق پيگيري‌هايي براي احداث زيرگذر انجام داده‌اند. دو محدوده مهم داريم كه بيشتر تصادف‌ها در آن مناطق رخ مي‌دهد و ما اين نقاط را براي احداث زيرگذر معرفي كرده‌ايم اما بعد از يكي- دو ماه هنوز پاسخي نگرفته‌ايم.» وي با اشاره به امكان استفاده از ظرفيت مالياتي براي فنس‌كشي از سال آينده گفت: «سازمان برنامه و بودجه امكاني را فراهم كرده كه موديان مالياتي مي‌توانند موقع پرداخت ماليات مشخص كنند كه در چه مواردي ماليات آنها صرف شود. يكي از آنها فنس‌كشي جاده عباس‌آباد- ميامي است.» در اين طرح ظرفيت ۵۰ ميليارد تومان براي حفاظت از يوزپلنگ ايراني از طريق فنس‌كشي در نظر گرفته شده كه موديان مالياتي امسال مي‌توانند با انتخاب محل هزينه ماليات خود، از يوزها حمايت كنند. ارسال پيامك‌هاي هشدار به رانندگان عبوري از جاده مرگ، از ديگر فعاليت‌هايي است كه با كمك اپراتورهاي موبايلي از گذشته تا امروز در حال انجام است. يوسف‌پور در اين باره گفت: «دو اپراتور همراه اول و ايرانسل، پيامك‌هايي براي رانندگان براي توجه به گذر از محل عبور يوزپلنگ آسيايي ارسال مي‌كردند كه در حال حاضر پيامك‌هاي ايرانسل فعال است.» وي درباره اقدامات ديگر انجام شده به منظور حفاظت از يوز در زيستگاه اظهار كرد: «سازمان حفاظت محيط زيست به منظور بررسي جوانب مختلف مشاوري را به خدمت گرفته است تا كل مسير را بررسي، آبراهه‌ها را مشخص و راهكارهاي مختلف براي ارتقاي وضعيت ايمن‌سازي اعم از فنس‌كشي، ارسال پيامك و نصب تابلوهاي هشدار در نظر گرفته شود. بخش‌هاي دولتي و همياران و بخش‌هاي غيردولتي در نصب تابلوها مشاركت كرده‌اند و نياز است اين كار افزايش پيدا كند. قصد داريم از طريق مسووليت اجتماعي بيلبوردهاي بزرگ در زمينه يوز در اين مسير نصب شود.» باقر نظامي در نشستي كه عصر يك‌شنبه ۹ شهريور ماه در پاسگاه محيط‌باني دلبر برگزار شد، با اشاره به فعاليت‌هاي در دست انجام براي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي گفت: «پروژه حفاظت از يوز آسيايي از شهريور سال ۱۳۸۰ به صورت بين‌المللي با همراهي صندوق توسعه ملل متحد آغاز اما در سال ۹۸ تعطيل شد اما از ۲۸ فروردين سال جاري قرار شد كه دوباره به صورت ملي راه‌اندازي شود.» مدير پروژه ملي حفاظت از يوز آسيايي افزود: «يك برنامه نجات يوز با كمك كارشناسان نوشتيم كه پنج راهبرد اصلي را دارد كه شامل حفاظت زيستگاه و افزايش كيفي و كمي، مشاركت، پايش و تحقيقات، تكثير در اسارت و توانمندسازي نيروها مي‌شود و در همين مدت قدم‌هاي خوبي برداشته‌ايم.» وي با اشاره به اينكه پايش سيستماتيك يوز نداريم، گفت: «تاكنون ۷ يوز نر، ۵ ماده، ۲ فرد نامشخص در طبيعت و در مركز تكثير در اسارت نيز ۶ يوز نگهداري مي‌شوند كه شامل يك يوز نر و ۵ يوز ماده مي‌شود كه امكان رهاسازي در طبيعت را نداشته‌اند بنابراين در حال حاضر حداقل ۲۶ يوز شناسايي شده‌اند. از سال ۹۸ تاكنون ۳۴ توله يوز متولد شده‌اند و ۱۰۰ درصد از يوزهاي ماده بارور شده‌اند. طي اين مدت ۱۴ توله را از دست داده‌ايم.» نظامي با اشاره به تفاوت يوزهاي نر گفت: «يك‌سري از نرها قلمرو طلب و برخي ديگر سرگردان هستند. براي انتقال يوز نر به سايت تكثير در اسارت بايد بررسي‌هاي لازم را انجام دهيم. قرار بود يك‌سوم از بودجه ما در سايت تكثير در اسارت صرف شود ولي در سال جاري تاكنون ۷ درصد براي سايت تكثير در اسارت صرف شده است. در شش ماه اول سال جاري ۵۰ ميليارد تومان براي تكثير در اسارت تخصيص پيدا كرده است.» وي درباره اقدامات دامپزشكي در سايت توران گفت: «بخش دامپزشكي را در سايت توران كمرنگ و بهره‌گيري از تكنولوژي را پررنگ كرده‌ايم و بعيد است كه ديگر در قبال يوز، تهاجمي عمل كنيم. » نظامي درباره برنامه نجات يوز گفت: «برنامه نجات يوز يك برنامه ۵ ساله است. تلاش كرديم يك طرح ملي با بودجه مستقل باشد اما بر اساس تصميم شوراي عالي محيط زيست بودجه آن ذيل پروژه تنوع زيستي تعريف شده و قرار است براي ۵ سال يك و نيم همت تخصيص داده شود وطي ۶ ماهه اول امسال ۵۰ ميليارد تومان بودجه تخصيص داده شده است. مدير پروژه حفاظت از يوز آسيايي درباره نتايج به دست آمده در ۱۷ سال اجراي پروژه بين‌المللي يوز اظهار كرد: «به جرات مي‌گويم كه اگر اين پروژه اجرا نشده بود، يوز تاكنون منقرض شده بود. واقعيت اين است كه در زيستگاه‌هاي يوز ذي‌نفعان مختلفي مانند وزارت جهاد كشاورزي، وزارت راه، بخش خصوصي و... وجود دارند كه منافع آنها با محيط زيست در تضاد است. البته پس از اعمال تحريم‌ها عليه ايران فعاليت‌هاي معدني و غيره در اين نقطه افزايش پيدا كرد كه باقي يوزها را تهديد مي‌كند.» وي درباره تاثير تحريم‌ها بر پايش يوز گفت: «تحريم‌ها بر تجهيزات پايش كيفيت آنها مانند دوربين‌هاي تله‌اي تاثيرگذار بوده است. طي ۱۷ سال در كل ۱.۸ ميليون دلار هزينه شد و البته يكي از دلايل قطع اين بودجه‌ها اين است كه ايران از زمره كشورهاي جهان سوم خارج شد.»
يوزپلنگ آفريقايي با يوز ايراني شباهت دارد
يكي از راهكارهاي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي، تكثير در اسارت است كه به‌طور علمي در سايت تكثير يوز منطقه توران در حال انجام است. علي شمس، مدير سايت تكثير يوز در اسارت توران، در جمع خبرنگاران با اشاره به وجود شباهت‌هايي ميان يوزهاي آسيايي و آفريقايي و امكان استفاده از يوز نر آفريقاي براي تكثير يوز آسياي، گفت: «اين يوزها در بسياري از رفتارها شبيه هم هستند اما يوزهاي ايراني در فصول خاصي قادر به جفت‌گيري هستند. نكته ديگر نوع رفتار يوزها است؛ هم يوزهاي نر و هم يوزهاي ماده ترجيحي عمل جفت‌گيري مي‌كنند. بزرگ‌ترين عامل موثر در رفتار يوز استرس محيط است بنابراين تلاش مي‌كنيم در شرايط مناسب تكثير را پيش ببريم. در آفريقاي جنوبي كوشش مي‌كنند كه تعارضات يوز را كم و گونه‌هاي رقيب و انسان را كاهش دهند.»
ثبت ۲ يوز جديد خارج از توران و اميدهاي تازه
همزمان با روز ملي يوزپلنگ ايراني، خبر رويت و تصويربرداري از دو يوز آسيايي در حاشيه پناهگاه حيات‌وحش نايبندان طبس، اميد تازه‌اي براي بقاي اين گونه در آستانه انقراض ايجاد كرد. به گفته كارشناسان محيط زيست، اين نخستين مشاهده ثبت‌شده يوز در بخش‌هاي جنوبي كشور پس از سال‌ها بي‌خبري است، آن هم در جايي كه سال‌ها خبري از رويت يوز گزارش نشده بود.
براساس گزارش محيط‌بانان سازمان محيط زيست، دو يوز رويت شده در نايبندان طبس، به معناي وجود يك جمعيت جدا از يوزهاي منطقه توران است و با توجه به فاصله جغرافيايي زياد ميان اين دو زيستگاه، مي‌توان به وجود يك گروه مجزاي يوز با ذخيره ژني متفاوت اميدوار بود. يكي از اين دو يوز طبسي، به گفته كارشناسان ماده است و جنسيت يوز ديگر مشخص نيست اما اين رويت نويدبخش اميد تازه‌اي براي بقاي يوزپلنگ‌هاي آسيايي شده است.
حفاظت از يوزپلنگ‌ها ادامه دارد
نهم شهريورماه ۱۳۷۳، سالروز از دست رفتن دو توله يوزپلنگ آسيايي در حلقه محاصره ناآگاهي مردم محلي است. در اين روز، يك يوزپلنگ ماده و ۳ توله‌اش كه براي رفع عطش به سراغ حوضچه آبي در ميان نخلستان‌هاي شهرستان بافق رفته بودند، توسط اهالي ناآگاه از ارزش يوز مورد حمله واقع شدند و يكي از توله‌ها در دم جان سپرد. توله ديگر نيز پس از حضور محيط‌بانان و در مسير انتقال به دامپزشكي از بين رفت و توله سوم نيز كه زخمي شده بود، به پارك پرديسان تهران منتقل شد. مادر اين سه توله كه ناتوان از حفظ جان فرزندان خود بود، فرار كرد اما به گفته شاهدان محلي، تا يك هفته هر روز به دنبال توله‌هاي خود مي‌آمد و در جست‌وجوي فرزندان از دست رفته خود بود. اين رويداد تلخ اما سبب شد تا اين روز به عنوان روز ملي يوزپلنگ آسيايي نام گيرد و از آن زمان تاكنون مسيري طولاني براي حفاظت از اين گربه‌سان خجالتي اما سريع طي شده است. مسيري كه در آن مشاركت مردم محلي بسيار زياد بوده و به گفته محيط‌بانان، اكنون مردم خود در صف اول حفاظت از يوزپلنگ‌ها قرار دارند و در مواردي يوزپلنگ‌ها را از دست قاچاقچيان نجات داده‌اند. اكنون در مناسبت‌هاي ويژه كه جاده مرگ يوزپلنگ‌ها، شاهد تردد زياد خودرو است، همياران محيط زيست از سراسر كشور براي كمك به محيط‌بانان حاضر مي‌شوند، شركت‌هاي دولتي و بخش خصوصي در قالب مسووليت اجتماعي براي كمك به حفظ يوزپلنگ‌ها هزينه مي‌كنند و دولت نيز پس از چندين سال وقفه، براي نجات يوز آسيايي تلاش مي‌كند تا شايد بار ديگر شاهد حضور اين گربه‌سان بومي ايران در دشت‌ها و مناطق حفاظت شده باشيم.