آثار فرانسلي سرب در بنزين و توقف آن در جهان
معصومه ابتكار
كارهايي كه در زمان خودش انجام شود، تاثيرات بلندمدتي برجاي مي‌گذارند كه مطالعات و ارزيابي‌هاي بعدي بر اين اثرات مثبت صحه مي‌گذارد. چند روز پيش به يك مقاله تحقيقاتي در ژورنال روانشناسي و روانپزشكي كودك٭ برخوردم. اين مطالعه به ارتباط ميزان سرب در خون افراد با افزايش خطر اضطراب، افسردگي و اختلالات رفتاري مانند بيش‌فعالي پرداخته و مويد بروز اين مشكلات است. گروه هدف مطالعه مورد بحث نسل ايكس بودند كه بين سال‌هاي ۱۹۶۶ و ۱۹۸۶ متولد شده‌اند. يعني زماني كه استفاده از بنزين حاوي سرب معمول بوده و نشان داده كه تاثيرات آلاينده‌هاي محيط زيستي باعث بروز چه ناهنجاري‌هايي مي‌تواند باشد. براساس اين مطالعه حدود ۱۵۱ ميليون مورد اختلال ذهني در امريكا مي‌تواند به دليل آلودگي كودكان به سرب بوده باشد؛ با توجه به اينكه اوج مصرف بنزين حاوي سرب بين سال‌هاي ۱۹۴۰ تا ۱۹۹۰ بوده است. اين مطالعه به ويژه از اين نظر مهم است كه تاكيد دارد تاثيرات آلودگي هوا امري فرانسلي بوده و زندگي نسل‌هاي متعدد را تباه مي‌كند. به همين خاطر با حذف سرب از بنزين همه كشورهاي جهان، سازمان ملل ۳۱ آگوست ۲۰۲۱ را آغاز دوران بنزين بدون سرب در دنيا اعلام و تاكيد كرد: ممانعت از آسيب بيشتر به سلامت انسان‌ها و حفظ محيط زيست هدف عمده اين اقدام جهاني بوده است. خوشبختانه ايران در منطقه جزو كشورهاي پيشگام در حذف اين ماده خطرناك بوده است. موضوع حذف سرب بنزين از دولت اصلاحات مورد توجه جدي و در دستور كار برنامه جامع كاهش آلودگي هوا قرار گرفت. اين برنامه ملي شامل ۷ محور كه با حمايت رييس‌جمهور خاتمي تصويب و اجرايي شد، توانست سال ۱۳۸۱ (۲۰۰۲ ميلادي) سرب بنزين را به عنوان يكي از ده‌ها هدف برنامه، حذف كند. اگر چه ابتدا با ترديد و ممانعت دستگاه‌هايي مثل وزارت نفت روبه‌رو شد، چراكه نگران جايگزيني بنزين بدون سرب و به عنوان نمونه، تبعات اجتماعي كه امكان داشت پيش بيايد، بودند. ولي بالاخره با تمهيد يك برنامه اجرايي، انجام شد. شبي كه مي‌خواستند آن را اجرايي كنند، معاون وقت وزارت نفت تماس گرفت و باز هم نسبت به تبعات آن ابراز نگراني كرد.
گفتم اگر اتفاقي افتاد، شما گردن ما بيندازيد، ولي ما وظيفه داريم سرب را از هواي شهرها به خاطر سلامت مردم و به خصوص كودكان حذف كنيم. خوشبختانه با همكاري خوب وزارت نفت و جايگزيني سرب با فرآورده‌اي كم ضررتر و عرضه تدريجي در جايگاه‌هاي سوخت، سرب از بنزين كشور از سال ۱۳۸۱ حذف و بنزين توزيعي فاقد سرب به جريان افتاد. البته در بعضي شهرها كه فعاليت معدني سنگين در اطراف آنها وجود دارد در برخي فصول، افزايش آلاينده سرب مشاهده مي‌شود ولي عموميت ندارد. اكنون مي‌شود براساس يافته‌هاي اين مطالعه احتمال داد، مواردي از اختلالات كنوني اعصاب و روان نسل ۱۳۴۰-۱۳۸۰ را بشود در شهرهاي بزرگ به تترا اتيل سرب نسبت داد. به هر حال براساس مطالعه مورد بحث و تعميم محتاطانه آن به ايران، در سال ۱۳۸۱ از شيوع يكسري اختلالات مغز و اعصاب جلوگيري و از سلامت نسل‌هاي كنوني محافظت شد. چنين دستاوردي نشان‌دهنده مطلوبيت سياستگذاري‌هاي قاطع و به موقع براي محيط زيست است و انتظار مي‌رود در هر دوره نگاه و رويكرد دقيق علمي، پشتوانه تامين حقوق مردم در بهره‌مندي از يك محيط زيست سالم قرار گيرد.
منبع مطالعه مورد بحث:
٭ McFarland, M. J., Reuben, A., & Hauer, M. (2024) . Contribution of childhood lead exposure to psychopathology in the US population over the past 75 years. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 66 (5) , 659-666.