...زين قند پارسي كه به بنگاله مي‌رود
شوجان پرويز
همه ما به خوبي مي‌دانيم كه زبان فارسي به مدت شش و نيم قرن (۶۳۳ سال) به عنوان زبان رسمي و اداري در شبه قاره هند رواج داشت. از سال ۱۲۰۴ ميلادي تا سال ۱۸۳۷ ميلادي، در اين دوره طولاني كه فارسي زبان دولتي بود، كليه امور اداري، اسناد و مكاتبات دولتي و همچنين كتاب‌هاي آن دوران به زبان فارسي نوشته مي‌شد. در نتيجه، موضوعات بسيار مهمي از تاريخ سياسي، اقتصادي، اجتماعي، ميراث، ادبيات و فرهنگ ما به زبان فارسي ثبت شده است. هنگام تاسيس دانشگاه داكا، بخش‌هاي فارسي و اردو با هم فعاليت مي‌كردند. پس از آن، در سال ۲۰۰۶، بخش‌هاي فارسي و اردو از يكديگر جدا شدند. به گمان من، يكي از مهم‌ترين دلايل راه‌اندازي بخش فارسي به عنوان يكي از بخش‌هاي تاسيسي، توجه به اهميت نسخ خطي پراكنده در نقاط مختلف بنگلادش بود. نسخ خطي موجود در كتابخانه مركزي دانشگاه، روي برگ‌هاي نخل، پوست حيوانات و كاغذ نوشته شده‌اند. اگرچه پژوهش و تصحيح نسخ خطي كاري بسيار دشوار و نيازمند شكيبايي است، اما همواره هستند استادان و پژوهشگراني كه كار روي اين گنجينه‌هاي كهن برايشان در مركز كنجكاوي و توجه قرار مي‌گيرد.
از سال ۱۹۹۰ تاكنون، سه استاد از بخش فارسي دانشگاه داكا و يك استاد از دانشگاه راجشاهي، موفق به اخذ مدرك دكتري خود از ايران در زمينه نسخ خطي فارسي شده‌اند. در سال ۱۹۹۸، دكتر محمد شميم‌خان با پژوهش روي تصحيح نسخه خطي فارسي «داستان عبرت‌بار» اثر مولاناعبيدالله عبيدي‌سهروردي، شاعر اردو و فارسي، موفق به اخذ دكتري از دانشگاه تهران شد. در سال ۲۰۰۲، دكتر ك. م. سيف‌الاسلام خان با عنوان رساله «تصحيح و ويرايش ديوان عبدالكريم خاقي: شاعر بنگال‌زبان در بنگلادش» مدرك دكتري خود را از دانشگاه تهران دريافت كرد. اين نسخه خطي هنوز به صورت كتاب منتشر نشده است. سپس در سال ۲۰۰۹، دكتر محسن‌الدين ميا از دانشگاه فردوسي مشهد با موضوع «ديوان سراج‌الدين فريدپوري و پيرامون آن» موفق به اخذ مدرك دكتري شد. اين اثر بعدها در سال ۲۰۱۳ توسط مركز فرهنگي ايران در داكا به صورت كتاب منتشر شد. آخرين مورد در سال ۲۰۱۹، دكتر مميت الرشيد بود كه با موضوع «شرح، تحليل و تصحيح كتاب گل دسته گلشن معني» از دانشگاه تربيت مدرس ايران مدرك دكتري خود را به پايان رساند. اين اثر نيز هنوز به صورت كتاب منتشر نشده است. دكتر محمدكاظم كهدويي، استاد مدعو سابق بخش زبان و ادبيات فارسي دانشگاه داكا، مقاله‌اي پژوهشي درباره بخش نسخ خطي كتابخانه مركزي دانشگاه داكا نوشت كه در سال ۱۹۹۹ در مجله «نامه پارسي» منتشر شد. محمد كمال حسين‌خان، دانش‌آموخته سابق بخش زبان و ادبيات فارسي، با تحقيق روي نسخ خطي فارسي موجود در كتابخانه مركزي دانشگاه داكا، در سال ۲۰۱۰ موفق به اخذ مدرك ام.فيل با عنوان «بررسي اطلاعاتي نسخ خطي فارسي نگهداري شده در كتابخانه مركزي دانشگاه داكا» شد.
دكتر محسن‌الدين ميا در سميناري كه توسط كتابخانه مركزي دانشگاه داكا در ۳ مارس ۲۰۱۱ برگزار شد، مقاله‌اي با عنوان «بررسي نسخ خطي فارسي نگهداري شده در دانشگاه داكا» ارايه داد كه در سال ۲۰۱۲ منتشر شد.
مقاله دكتر محمد ابوالكلام سركار با عنوان«معرفي نسخ خطي قصايد عرفي شيرازي در كتابخانه مركزي دانشگاه داكا بنگلادش» در سال ۲۰۱۵ در سووِنير سمينار بين‌المللي «زندگي و آثار عرفي شيرازي» كه توسط بخش فارسي دانشگاه لكنوي هند برگزار شد، به چاپ رسيد. سپس وي در سمينار بين‌المللي «اميرخسرو: شخصيت چندوجهي هندي» كه از ۲۴ تا ۲۵ فوريه ۲۰۱۸ توسط انجمن بشري لايف‌گيت لكنو، هند برگزار شد، مقاله‌اي ديگر با عنوان «معرفي نسخ خطي فارسي اميرخسرو در كتابخانه دانشگاه داكا بنگلادش» ارايه كرد.
دكتر محمد ابوالهاشم، استاد بخش زبان و ادبيات فارسي دانشگاه چيتاگونگ، كتابي با عنوان «معرفي نسخ خطي فارسي دانشگاه چيتاگونگ» درباره نسخ خطي فارسي نگهداري شده در كتابخانه مركزي آن دانشگاه تاليف كرده است. اين كتاب در هفت فصل، همراه با مقدمه و نتيجه‌گيري، توسط نشر بلاكا (Balaka) منتشر شده است.
اميدواركننده‌ترين موضوع، همكاري اخير دكتر محمد ابوالكلام سركار، استاد بخش زبان و ادبيات فارسي و پژوهشگري سختكوش با دكتر محمدكاظم كهدويي، استاد دانشگاه يزد و استاد مدعو سابق بخش زبان و ادبيات فارسي دانشگاه داكا، در تصحيح و پژوهش چهار نسخه خطي است. آنان ابتدا نسخه خطي «ديوان عبيدي» اثر مولانا عبيدالله عبيدي‌سهرورودي را تصحيح كردند كه در سال ۲۰۲۰ توسط كتابخانه مركزي دانشگاه داكا منتشر شد. اين اثر، اولين نسخه خطي فارسي بود كه پس از استقلال بنگلادش به صورت كتاب منتشر مي‌شد. اين كتاب يك اثر شعر فارسي است. پس از آن، آنان به تصحيح و ويرايش نسخه خطي «مثنوي در صفت بنگاله» اثر ابوالبركات منير لاهوري پرداختند كه در سال ۲۰۲۱ توسط كتابخانه مركزي دانشگاه داكا منتشر شد. ابوالبركات منير لاهوري در اين كتاب، تصويري از زيبايي‌هاي بي‌نظير طبيعي بنگلادش را در قالب شعر به نمايش گذاشته است.
كتاب «ديوان آزاد» اثر سيد محمود آزاد، گنجينه‌اي ارزشمند است. اين كتاب مجموعه‌اي از اشعار فارسي سيد محمود آزاد، متولد داكاست و براي دانشجويان بخش زبان و ادبيات فارسي كتابي بسيار مهم است. انتشار اين كتاب، سومين اقدام كتابخانه مركزي دانشگاه داكا در چاپ نسخ خطي فارسي موجود در گنجينه خود به صورت كتاب بود.
كتاب «تاريخ جهانگيرنگر معروف به داكا» توسط سيد علي الحسيني القزويني تاليف شده است. وي با نام نواب انتظام‌الدوله ناصرالملك سيد علي خان بهادر نصرت جنگ شناخته مي‌شود. اين نسخه خطي حاوي تاريخ و ميراث كهن و ناشناخته داكاست. قرائت، مقدمه، تحشيه و تصحيح اين نسخه خطي نيز توسط دكتر محمد ابوالكلام سركار و با همكاري دكتر محمدكاظم كهدويي انجام شده است. اين نسخه خطي توسط كتابخانه مركزي دانشگاه داكا منتشر شده است. علاوه بر اين، در بخش‌هاي زبان و ادبيات فارسي نيز دوره‌هاي مربوط به خوانش و قرائت نسخ خطي تدريس مي‌شود. در پايان اين اميدواري را ابراز مي‌دارم كه بخش زبان و ادبيات فارسي در آينده، با پژوهش و قرائت نسخ خطي بيشتر، نقش پيشگامانه‌اي در خلق دانش جديد و كشف تاريخ و ميراث ايفا خواهد كرد.
دانشجوي گروه زبان و ادبيات فارسي دانشگاه داكاي بنگلادش
٭ مصرعي از يك غزل حافظ