سياست‌ورزي آنلاين و نقش آن در تحول دموكراسي
زهرا نژادبهرام
با توسعه فناوري‌هاي ديجيتال و گسترش اينترنت، سياست‌ورزي به شكلي نوين و متفاوت از گذشته بروز يافته است. سياست‌ورزي آنلاين كه از طريق شبكه‌هاي اجتماعي و پلتفرمهاي ديجيتال انجام مي‌شود، امكاناتي براي مشاركت گسترده، سريع و كم‌هزينه فراهم كرده است. اين نوع سياست‌ورزي پنجره‌هايي تازه براي دموكراسي و فعاليت سياسي گشوده كه شايد پيش از اين كمتر تصور مي‌رفت. اين مهم در سه سوال قابل تامل است؛ نخست آنكه سياست‌ورزي آنلاين توان ايجاد تغيير رفتار و عملگرايي را مهيا مي‌كند؟ دوم آنكه اين نوع سياست‌ورزي براي بلندمدت قابليت تحقق دارد؟ همچنين اين سوال كه آيا سياست‌ورزي آنلاين به دليل ساختار ابري و منعطف و در عين حال متفاوت قادر است در بستر تشكيلاتي فعاليت داشته باشد؟
براساس نظريات سياسي، خصوصا ديدگاه‌هاي هابرماس در خصوص عرصه عمومي و بستر گفت‌وگوي اختياري و آزادانه و با توجه به ماهيت فضاي آنلاين كه اين دو شاخص را با خود همراه دارد؛ به نظر مي‌رسد سياست‌ورزي آنلاين توان ايجاد فرصت‌هاي سياست‌ورزي را دارا است. اين رويكرد با توجه به ديدگاه‌هاي شبكه‌اي كاستلز به خصوص نگاه او به شبكه‌هاي اجتماعي ديجيتال كه امكان شكل‌گيري جنبش‌هاي خودجوش و پراكنده را بدون نياز به رهبري رسمي و ساختارهاي تشكيلاتي فراهم مي‌كند؛ قابل تامل است. اين مهم به اين معنا است كه شايد بتوان گفت سياست‌ورزي آنلاين به نوعي منجر به فعال شدن امر سياسي مي‌گردند.
به اعتبار نظر كاستلز، سياست‌ورزي آنلاين بر پايه ارتباطات شبكه‌اي بستري است كه از طريق آن افراد مي‌توانند به سرعت و بدون واسطه در مسائل سياسي مشاركت كنند. اين شكل سياست‌ورزي در بسيج عمومي و تغيير نگرش‌ها موثر است، اما تحقق تغييرات سياسي و ساختاري نيازمند سياست‌ورزي حضوري و سازمان‌يافته است. جامعه مدرن با نگاه وي به سمت شبكه‌اي شدن پيش مي‌رود، لذا فناوري اطلاعات و ارتباطات شكل جديدي از سازمان‌دهي اجتماعي و اقتصادي را به وجود آورده كه در آن قدرت و اطلاعات در مراكز متمركز توزيع نمي‌شود بلكه در شبكه‌ها پخش مي‌شود.
با اين دو نگاه مي‌توان سه پرسش نخست را با مصاديقي همراه ساخت؛ نخست آنكه اين نوع سياست‌ورزي در تغيير نگرش اثر بخش است، اما اينكه منجر به بروز رفتار در بستر واقعي گردد با ترديد همراه است. كمپين‌هاي جمع‌آوري امضا براي مسائل مختلف اجتماعي و سياسي يا گفت‌وگوهاي انتقادي در خصوص موضوعات گوناگون بستري براي تعامل و فعال‌سازي امر سياسي در حيطه نظر و نگرش است. اگر چه مشاركت در آنها نيز نوعي رفتار است اما اينكه اين رفتار هويت واقعي پيدا كند امري ديگر است!
همچنين در اين ميان نشست‌هاي كلاب‌هاووس يا گروه‌هاي فعال سياسي و احزاب و... جملگي بستري براي گفت‌وگوي آزاد و بدون دغدغه و نگراني و دور شدن احتمالي از مارپيچ‌هاي سكوت را كه در عرصه واقعي بسيار اثر گذار مي‌باشد؛ اما اينكه منجر به بروز رفتار و فعاليتي سياسي شود با ترديد روبرو است!
در همين ارتباط عرصه عمومي حاصل از فضاي مجازي با توجه به قدرت‌هاي شكل گرفته در بستر شبكه‌ها و پلتفرمهاي گوناگون كه با انتشار پست‌ها، لايك‌ها، ري‌پست‌ها كانون اظهارنظر‌هاي ميليوني را فراهم مي‌كنند نقطه عطفي در فعال شدن امر سياسي هستند. اما در بستر عملكرد رفتاري فعاليت چشمگير آنها در فضاي مجازي قابل مشاهده در عرصه واقعي نيست يا حداقل محدود است. به عنوان مثال اعتراضات به جنايت‌هاي رژيم اسراييل در غزه نمونه بارزي از نقش موثر فضاي آنلاين در بسيج و آگاهي‌رساني جهاني است.
به دليل محدوديت‌هاي رسانه‌اي و سركوب‌هاي سياسي، فعالان و كاربران فضاي مجازي از شبكه‌هاي اجتماعي براي انتشار تصاوير، ويدئوها و گزارش‌هاي زنده استفاده مي‌كنند كه موجب واكنش گسترده جهاني شد. در اين ميان هشتگ‌ها در سراسر جهان منتشر شد و ميليون‌ها نفر به حمايت از فلسطين و غزه دراين فضا فعال شدند و تغيير نگرش حاصل شد. در فضاي واقعي نيز تظاهرات‌هاي چند صد هزار نفري در برخي كشورها رقم خورد، اما اين حجم و گستردگي حضور كاربران در شبكه‌هاي آنلاين را با خود همراه نداشت. با اين حال، اين اعتراضات نشان داد كه سياست‌ورزي آنلاين در تغيير نگرش‌ها و جلب‌توجه جهاني موثر است. در همين راستا برخي رهبران سياسي نيز فضاي مجازي را به عنوان عرصه سياست‌ورزي انتخاب كرده‌اند اما اين مهم در ميان سياست‌ورزان ايراني به جز وزير خارجه پيشين (ظريف) كمرنگ است؛ سياست‌ورزي عمومي در ميان مردم بيش از رهبران سياسي در اين عرصه نمايان شده كه شايد بخشي از آن به دليل محدوديت‌ها و عدم شفافيت در فضاي واقعي باشد اما اين مشاركت چالش‌هايي مانند انتشار اطلاعات نادرست، محدوديت‌هاي فني و سياسي و كوتاه‌مدت بودن را نيز با خود دارد. در نهايت امر سياسي امروز فرصت تازه‌اي براي بروز و ظهور پيدا كرده كه در نوع خود منحصر بفرد و جدي است اما نيازمند راهكارهاي برون‌رفت از چالش‌هاي احتمالي است؛ تا بتواند نياز امروز فعالان اين حوزه را در جهت كسب اعتماد بيشتر و فعاليت اثر بخش‌تر در تغيير رفتار فراهم كند.
دراين ميان مساله بعدي كوتاه‌مدت بودن اين نوع سياست‌ورزي و غير تشكيلاتي بودن آن است چراكه تعهدات و مسووليت‌هاي در فضاي آنلاين نمي‌تواند تصوير واقعي در فضاي غير آنلاين را در بر داشته باشد. تشكل‌هاي سياسي و احزاب در بستر رابطه مسووليت‌پذيري و تعهد‌پذيري اعضا قادر به فعاليت تشكيلاتي هستند كه اين مهم در فضاي آنلاين هر چند در قالب شبكه‌ها و پلتفرمها باشد، تحقق‌پذير نيست. به نظر مي‌رسد امرسياسي در فضاي آنلاين كوتاه‌مدت است. اين مهم به اين معنا است كه چالش‌ها و مسائل و نگرش‌هاي شكل گرفته در كوتاه‌مدت اثر بخش است اما امكان دوام آن با ترديد همراه است. مثل كارزارهاي جمع‌آوري امضا يا گفت‌وگوهاي چالشي يا خبررساني‌های ترند شده در برخي پلتفرمها....! از اين‌رو اين مهم نيز نيازمند راهكاري متفاوت براي بهره‌گيري بيشتر از اين فضا است تا كاربران در امر سياسي را فعالتر سازد.
با اين رويكرد شايد بتوان بر اين مهم نيز تاكيد كرد كه فضاي آنلاين به عنوان عرصه عمومي پيشرو در بستر سياست‌ورزي مورد توجه ناظران و كاربران به صورت توامان قرار گرفته است. چراكه فضاي آنلاين به دليل دسترسي آسان، گسترده و سريع، فرصت‌هاي جديدي براي مشاركت سياسي فراهم كرده است. اين فضا امكان تبادل آزاد اطلاعات، شكل‌دهي سريع به افكار عمومي و افزايش آگاهي سياسي را در كنار انتشار سريع وقايع به نوعي سكان پيشرويي را به خود اختصاص داده است.
همچنين در سياست‌ورزي نوين، بازيگران جديدي مانند فعالان ديجيتال و تأثيرگذاران فضاي مجازي وارد شده‌اند كه نقش مهمي ايفا مي‌كنند. آنها مي‌توانند بدون ساختارهاي رسمي، افكار عمومي را به سرعت بسيج و هدايت كنند. از اين‌رو اگر فضاي آنلاين سياست‌ورزي را پيشرو در امر سياست‌ورزي بدانيم به بيراهه نرفتيم، بسياري از اتفاقاتي كه در عرصه عمومي آنلاين شكل مي‌گيرد و تغييرات نگرشي و فعاليت‌هاي مختلف را با خود همراه مي‌كند. اين فضا بسيار پيشرو‌تر از فعاليت رسمي تشكل‌ها و فعالين سياسي در دنياي غيرمجازي است. از اين رو شايد بتوان گفت كه عرصه سياست‌ورزي آنلاين امروزه براي امر سياست پنجره‌هايي از جنس نوآوري اقدام و بسيج افكار عمومي را گشوده و در عين حال بازيگراني تازه‌نفس را با خود همراه كرده است. توجه به كاركرد اين فضا و بهره‌گيري از ظرفيت آن براي تحقق احزاب و كنشگران سياسي از يك‌سو و سياست‌ورزان رسمي و غير رسمي از سوي ديگر فرصتي كم نظير و قابل اتكا است.