درويش‌خان؛ هنرمند نوآور
كيوان ساكت
غلامحسين درويش معروف به درويش‌خان در زمره نوازندگاني بود كه از يك‌سو بخشي از فعاليت‌هاي هنري‌اش را مي‌توان در چارچوب فعاليت‌هاي موسيقي سنتي هنرمندان قديم
به شمار آورد و از سوي ديگر از ايشان به عنوان هنرمندي نوآور ياد كرد. به واسطه تاثير هنر و موسيقي استاد علينقي وزيري در ايشان و نيز تاثيراتي كه از آموزش علم موسيقي، هر چند كوتاه و محدود، در مدرسه دارالفنون فرا گرفته بود. آثار اواخر عمر ايشان را مي‌توان به عنوان موسيقي نو يا اولين جرقه‌هاي موسيقي نو قلمداد كرد.
آثار دوريش‌خان به دو دوره كلي قابل تقسيم است؛ دوره نخست قبل از ظهور استاد وزيري در عرصه موسيقي ايران و دوره دوم پس از ظهور استاد وزيري در موسيقي، به‌ويژه پس از تاسيس مدرسه موسيقي در سال 1302. هر چند كه عمر درويش، پس از تاسيس مدرسه خيلي به طول نينجاميد و در سال 1305 از دنيا رفت، اما در همين مدت كوتاه، به دليل علاقه‌اش به نوآوري و همچنين حضور مدام در كنسرت‌هاي استاد وزيري كه موج نويي را در آهنگسازي و نوازندگي در ايران همراه داشت، كاملا از اين نوآوري‌ها بهره گرفت.
اگر آثار درويش‌خان را مطالعه كنيم و بنوازيم، تاثير‌پذيري او از استاد وزيري به‌ويژه در آهنگ‌هاي دوره دوم او كه پخته‌تر و شنيدني‌تر است، كاملا آشكار است. استفاده از فواصل كروماتيك در آهنگسازي و نوازندگي، استفاده از پرش‌هاي اكتاو، استفاده از جملاتي كه به عنوان جملات مبتدا و خبر كه در آهنگسازي سبك قديم به‌ويژه سبك آهنگ‌هاي رديف به ندرت ديده مي‌شد و استفاده از موسيقي چند‌صدايي كه آن هم در آثار قدما (پيش از وزيري) كمتر يافت مي‌شود.
درويش‌خان را مي‌توان يكي از نوآوران عرصه موسيقي ملي به شمار آورد. او حتي در دوره‌اي آهنگ‌هايي به شيوه آهنگ‌هاي غربي مي‌سازد. آشنايي با موسيقي غربي و ساختن آهنگ‌هايي مانند پولكا و مارش‌هاي مختلف در دوره‌اي، زندگي درويش‌خان را نجات مي‌دهد. هنگامي كه درويش‌خان از دست شاهزاده قاجار به سفارت انگلستان پناه مي‌برد، همسر سفير انگليس هنر نوازندگي توانمند و پر‌قدرت و شيرين درويش‌خان را مي‌بيند و به همسرش پيشنهاد مي‌دهد كه از درويش‌خان حمايت كند. به اين وسيله يكي از نوابغ، چهره‌ها و گنجينه‌هاي موسيقي ايران از نابودي جان سالم به در مي‌برد.
از درويش شاگردان بسيار خوبي به جاي ماند كه از ميان آنها مي‌توان به زنده‌ياد مرتضي‌خان ني‌داود، از برجسته‌ترين و تاثيرگذارترين نوازندگان دوره خود اشاره كرد. درويش‌خان براي تشويق شاگردان برگزيده و ممتازش نشاني از تبرزين طلا اهدا مي‌كرد. در ميان شاگرداني كه اين نشان طلا را از درويش‌خان دريافت كردند، مي‌توان از مرتضي‌خان ني‌داود و موسي‌خان معروفي نام برد كه موسي‌خان هم شاگرد استاد وزيري بود و هم شاگرد درويش‌خان.
درويش مردي به‌شدت فروتن، افتاده و متواضع بود و همان‌طور كه از نامش پيدا بود بسيار درويش‌صفت و مهربان بود و اغلب او را ياپيرجان صدا مي‌كردند.
درويش‌خان اولين قرباني تصادف رانندگي در ايران است كه در آذر ماه سال 1305 در برخورد درشكه‌اش با يك اتومبيل به سختي مجروح مي‌شود و بر اثر جراحات عميق اين تصادف در بيمارستان از دنيا مي‌رود.