به مناسبت هفتاد‌مين سال تاسيس برنامه راديويي و تاثيرگذار «گلها»
«گلها»يي كه پژمرده نمي‌شوند
هاتف شرار
يكي از مهم‌ترين و شايد برجسته‌ترين برنامه‌هايي كه در آن، موسيقي و شعر در سال‌هاي مختلف اجرا شد و هنرمندان بزرگي در آن به اوج شكوفايي خود رسيدند، برنامه «گلها» بود. عده‌اي اين برنامه را مهم‌ترين دستاورد موسيقي راديو در گذشته مي‌دانند. داوود پيرنيا، يكي از نويسندگان و بزرگان اهل فرهنگ و ادب ايران، در اوايل دهه سي، تصميم گرفت برنامه‌اي را مختص شعر و موسيقي در راديو پايه‌گذاري كند. البته به گفته خودش هدف وي بيشتر رساندن اشعار بزرگان ادب پارسي به گوش مردم بود؛ اما براي جذابيت بيشتر، موسيقي را به كار گرفت. در واقع ايشان موسيقي را در خدمت شعر و ادبيات گرفته بود. طبق اسناد به دست آمده، در مرداد ماه ۱۳۳۴ برنامه «گلهاي جاويدان» شروع به فعاليت كرد. چيزي كه در اينجا جالب است و اين نوشتار هم به اين بهانه منتشر شده، اين است كه معمولا در قريب به اتفاق نوشته‌ها، مصاحبه‌ها و مستندات، تاريخ شروع برنامه «گلها» را از اواخر سال 1334 يا اوايل سال 1335 ذكر مي‌كنند، اما اخيرا نگارنده، بريده مجله‌اي را به دست آورده كه در اعلام برنامه‌هاي راديو آمده كه در برنامه «گلهاي جاويدان» اين هفته، فرح خوانندگي خواهد كرد كه تاريخ آن به مردادماه سال 1334 باز مي‌گردد. با اين مستند مي‌توان اولين خواننده گلهاي جاويدان را بانو فرح دانست اگرچه اغلب معتقدند كه اولين خواننده اين برنامه عبدالعلي وزيري بوده است؛ اما شايد درست‌تر از همه اين باشد كه بگوييم اولين خواننده زن و اولين خواننده مرد، فرح و عبدالعلي وزيري بوده‌اند. اين نكته را يادآور شوم كه اينها مستنداتي هستند كه تاكنون به دست آمده؛ ممكن است مستندات قديمي‌تري هم پيدا شود اما تا الان جديدترين اطلاعات در اين رابطه است و شايد بعدها اسنادي منتشر شوند كه نشان دهند اين برنامه حتي ماه‌ها يا سال‌ها قبل راه‌اندازي شده است. به مناسبت هفتاد‌مين سال تاسيس برنامه مهم و تاثيرگذار «گلها» بنا دارم به تاريخچه آن اشاره داشته باشم و نكاتي را درباره اين برنامه عنوان كنم كه كمتر به آن پرداخته شده است.
استقبال هنرمندان از پيشنهاد پيرنيا
استاد بنان در يكي از برنامه‌هاي راديو درباره انتخاب نام گلها گفته كه داوود پيرنيا نام‌هاي «گلهاي جاويدان» و «گلهاي رنگارنگ» را از نام يك مجله در آن زمان اقتباس كرده بود. وقتي داوود پيرنيا از هنرمندان بزرگ ايران دعوت به همكاري مي‌كند، اكثر آنها مي‌پذيرند و اين برنامه آغاز به كار مي‌كند. ابتدا «گلهاي جاويدان» راه‌اندازي شد و بيشتر به صورت شعرخواني و آواز بود. اولين برنامه‌ها كه متاسفانه در دسترس نيستند، اما آن‌طور كه مي‌دانيم بسيار كوتاه بوده و در حدود 15 دقيقه زمان داشته‌اند كه بعدها طول برنامه بيشتر شد و حتي زمان برخي برنامه‌هاي «گلهاي جاويدان» به حدود 45 دقيقه هم رسيد. اگر بخواهيم اولين خوانندگان اين برنامه را نام ببريم، همان‌طور كه پيش‌تر اشاره كردم، بر اساس اطلاعات موجود، خانم فرح و آقاي عبدالعلي وزيري اولين خوانندگان اين برنامه بودند.
«گلهاي جاويدان» ابتدا شماره‌بندي مشخص نداشت و بعدها شماره‌گذاري شد؛ به همين دليل بسياري از برنامه‌ها موجود نيستند و شايد هم به صورت زنده اجرا شده و ديگر از بين رفته باشند. در شهريور ماه سال ۱۳۳۶، «گلهاي رنگارنگ» شروع به فعاليت كرد. در برنامه «گلهاي رنگارنگ» معمولا ابتدا تصنيفي خوانده مي‌شد كه اغلب با صداي خانم‌ها اجرا مي‌شد؛ سپس آواز خوانده مي‌شد كه معمولا يك خواننده مرد با يك يا دو ساز آن را اجرا مي‌كرد و مجدد تصنيف تكرار مي‌شد؛ البته در بعضي موارد، هم تصنيف و هم آواز را فقط خانم‌ها يا فقط آقايان اجرا كرده‌اند، مانند آقاي بنان، قوامي، شهيدي و... .
قوامي و شهيدي ركورددار گلها
خوانندگان بسيار زيادي به برنامه گلها دعوت شده و آثار بسياري ارائه كرده‌اند. ركورددار اين برنامه‌ها ابتدا استاد حسين قوامي و بعد استاد عبدالوهاب شهيدي است. ناگفته نماند كه خوانندگان برجسته‌اي همچون اديب خوانساري، تاج اصفهاني، بنان، گلپايگاني، ايرج، شجريان، محمودي‌خوانساري و... در اين سلسله برنامه فعاليت‌هاي بسيار گسترده‌اي داشته‌اند. در ميان خوانندگان خانم هم اگرچه در آن زمان زنان خواننده هم فعاليت مي‌كردند، اما بسياري از خوانندگان زن نيز در راديو و برنامه گلها به اوج شهرت خود رسيدند؛ خوانندگاني همچون پوران، الهه، مرضيه، رويا، ناهيد دايي‌جواد، هايده، مهستي، حميرا و بسياري از خوانندگان با اين برنامه فعاليت‌شان را شروع كردند و به اوج شهرت رسيدند. در همان سال 36 برنامه «برگ سبز» نيز اجرا شد. در اين برنامه بيشتر اشعار عرفاني و عاشقانه اجرا مي‌شد كه اولين برنامه‌ها را با صداي سيدجواد ذبيحي به گوش مردم رساندند. در مصاحبه‌اي، آقاي ذبيحي گفته كه «من از سادات بودم و پيرنيا ارادت قلبي به مولا علي داشت و از دراويش بود و به همين جهت نام برگ سبز را براي اين برنامه انتخاب كرد و معتقد بود از آن دسته برنامه‌هايي است كه هرگز زرد نمي‌شود».
برنامه‌هاي «يك شاخه گل» و «گلهاي صحرايي» نيز در همان سال‌ها به راه افتاد. در واقع پنج برنامه متفاوت كه هسته اصلي آن «گلها» نام داشت. «گلهاي صحرايي» متمركز بر موسيقي محلي و فولكلوريك ايراني بود كه خوانندگاني همچون سيما بينا، عبدالوهاب شهيدي، انوشه، كورس سرهنگ‌زاده، ناصر مسعودي، قوامي، الهه و بسياري ديگر با آن همكاري داشتند.
بعضي از اين برنامه‌ها ممكن است، در يك بار، دو برنامه را ضبط كرده باشند؛ براي مثال گلهاي رنگارنگ شماره 224 بخش‌هاي الف، ب و ث در آرشيو وجود دارند. تقريبا اكثر آرشيوداران و پژوهشگران بيش از 90 درصد از برنامه‌هاي گلها را به دست آورده‌اند، مگر تعداد كمي كه ناياب هستند، اما عمده اين برنامه‌ها جمع‌آوري شده و اين توسط يكي از پژوهشگران به نام جين لوئيسون انجام شد كه از يكي از دانشگاه‌هاي انگلستان به ايران آمد و با هنرمندان بسياري هم مصاحبه كرد. جالب است كه بگويم اين آرشيو در همان دانشگاه نگهداري مي‌شود. به ياد دارم اين خانم پژوهشگر را در منزل استاد گلپايگاني و استاد همايون خرم ملاقات كرده بودم.
در برنامه گلها، به اشعار بسياري از شاعراني كه كمتر شناخته شده بودند، توجه شد و همچنين آثار شاعران بزرگي مانند مولانا، سعدي، حافظ و... به صورت كامل و جامع ارائه مي‌شد و زندگينامه‌هاي آنها در بسياري از برنامه‌هاي گلها توسط گويندگان شرح داده شده است. افرادي چون استاد ضياءالدين سجادي و علي دشتي نيز به عنوان نويسنده در اين برنامه‌ها مشاركت داشتند و در كنار داوود پيرنيا، مشاوران بسيار خوبي بودند. از ترانه‌سرايان و شاعران معاصر هم بهره برده شد و اركستر گلها آثار قدما مانند شيدا، عارف و بعدها، معاصران را اجرا كرد.
از هنرمندان مشهور و تا كمتر شناخته‌شده‌ها
در همان سال ۱۳۳۶، اركستر گلها تشكيل شد كه به همين نام شهرت يافت. رهبري آن در سال‌هاي متمادي بر عهده استاد روح‌الله خالقي بود و تنظيم اكثر آثار اين اركستر را استادان خالقي و معروفي انجام داده‌اند. برخي از آثار استادان همايون خرم، تجويدي، حبيب‌الله بديعي و ديگران نيز با تنظيم‌هاي خودشان ضبط شده است. هنرمنداني كه در عرصه موسيقي كمتر نام‌شان شنيده شده نيز در اين برنامه حضور پيدا كردند؛ براي مثال مي‌توان به يحيي معتمد معروف به نوذر و دكتر عفيفي معروف به انوشه اشاره كرد. نوازندگان غيرمشهوري همچون جهانگير شنجرفي نوازنده سنتور، بهرام شمس نوازنده تنبك و بسياري ديگر در اين برنامه مشاركت داشتند. البته هنرمنداني چون پرويز ياحقي، حبيب‌الله بديعي، همايون خرم، علي تجويدي، جليل شهناز، فرهنگ شريف، رضا ورزنده، حسن كسايي و... كه از چهره‌هاي مطرح و شهره خاص و عام بودند، نيز حضور داشتند.
«گلها» در دوره‌هاي مختلف
پس از اينكه در ميانه دهه چهل، داوود پيرنيا از برنامه گلها استعفا داد، شادروان رهي‌معيري مسووليت اداره اين برنامه را برعهده گرفت. پس از فوت رهي‌معيري در سال 1347، سرپرستي اين برنامه به محمد مير‌نقيبي سپرده شد كه او برنامه «تكنوازان» را هم در جريان برنامه گلها طراحي كرد كه در خلال آن، قريب به ۷۰۰ برنامه توسط هنرمندان بزرگ به صورت بداهه اجرا و ضبط شد. بعد از محمد مير‌نقيبي، استاد هوشنگ ابتهاج معروف به سايه سرپرستي برنامه گلها را برعهده گرفت كه تمام اين برنامه‌ها را جمع كرد و در قالب فقط يك برنامه به نام «گلهاي تازه» اجرا شد كه حدود 201 برنامه از آن، ضبط و پخش شده است.
در زمان داوود پيرنيا اختلافاتي با بسياري از هنرمندان، به خصوص خوانندگان، پيش آمد؛ در عين حالي كه پيرنيا آثار تاثيرگذار و مهم زيادي را در برنامه گلها طراحي و مديريت كرد ولي از آنجا كه عملكرد هيچ كس بي‌نقص نيست، ايشان هم در كار مديريتش، ايراداتي مشاهده مي‌شد. مثلا مي‌توان به اختلاف او با بانو دلكش اشاره كرد كه هيچ‌گاه بانو دلكش را به برنامه گلها دعوت نكرد. استاد بنان نيز در مصاحبه‌اي گفته كه اختلافات زيادي با پيرنيا داشته و يكي از دلايل كناره‌گيري‌اش از برنامه گلها همين موضوع بوده است. از قديم گفته‌اند مشق نانوشته غلط ندارد.
در دهه پنجاه كه برنامه «گلهاي تازه» به مديريت آقاي ابتهاج راه‌اندازي شد، آرام‌آرام به دليل مسائل شخصي و عقيدتي و برخي موضوعات ديگر، بسياري از هنرمندان با آقاي ابتهاج اختلاف پيدا كردند. البته اگر بخواهيم منصفانه قضاوت كنيم، در آن زمان برنامه گلها و كار بسياري از هنرمندان، روندي يكنواخت پيدا كرده بود و در نهايت، اختلاف‌نظرها و مسائلي ديگر كه در اينجا مجال صحبتش نيست، موجب شد شكاف گسترده‌اي ميان ابتهاج و ساير هنرمندان موسيقي راديو شكل بگيرد.
نبايد فراموش كنيم كه افرادي چون عبدالوهاب شهيدي، محمودي‌خوانساري، اكبر گلپايگاني و محمدرضا شجريان در دوره‌هاي مختلف با برنامه گلها بود كه به شهرت رسيدند و اين موضوع اهميت اين برنامه را بيشتر نمايان مي‌كند. اختلافات در برنامه، در دهه پنجاه شدت گرفت و به دليل تغييرات سياسي و اجتماعي، هر روز برنامه گلها رو به افول رفت تا اينكه پس از انقلاب، اوايل سال 1358، پس از نزديك به 24 سال، برنامه گلها براي هميشه به پايان رسيد. اگر برنامه‌هاي گلها را جمع ببنديم، به بيش از هزار و هشتصد برنامه مي‌رسد كه هنوز در شمار يادگارهاي فرهنگي و هنري ارزشمند موسيقي ايران هستند.
وقتي در سال ۱۳۵۱ برنامه «گلهاي تازه» تاسيس شد تا سال ۱۳۵۶ ادامه داشت. همان‌طور كه گفته شد، برنامه‌هاي متعددي در گلهاي تازه ضبط شد كه آثار اصيل در آنها فراوان است، اما از سال ۱۳۵۷ و اوايل ۱۳۵۸ اثري به صورت رسمي ضبط نمي‌شد و فقط كارهايي را كه اديت نشده بودند، آماده‌سازي مي‌كردند و از راديو پخش مي‌كردند. در اوايل دهه پنجاه اختلاف هنرمندان از جايي بروز بيشتري پيدا كرد كه برخوردي تند و صريح بين زنده‌يادان ابتهاج و پرويز ياحقي رخ داد. اين اختلاف‌ها آرام‌آرام به اوج رسيد، اتفاقاتي در ضبط برنامه‌ها رخ مي‌داد كه گاهي سهوي يا شايد هم عمدي بوده است؛ اما بسياري از تحليلگران معتقدند بيشتر اين اتفاقات سهوي بود ولي سوء‌تفاهم‌هايي براي بسياري از هنرمندان به وجود آمد كه مجال گفتن آن در اينجا نيست.
گلهاي شِش‌گانه
در حال حاضر به برنامه شش‌گانه گلها اشارات متفاوت‌تري خواهم كرد. «گلهاي جاويدان» تا برنامه ۱۵۷ ادامه داشت و همان‌طور كه گفته شد خوانندگان اول آن فرح (منيره فولادي) و عبدالعلي وزيري بودند. برنامه «گلهاي رنگارنگ» از شماره ۱۰۰ شروع شده و تا شماره ۵۸۱ ادامه داشت. برنامه «برگ سبز» هم ۳۱۲ برنامه دارد، در واقع تا شماره ۳۱۲ در دسترس است. اولين برنامه برگ سبز با صداي سيدجواد ذبيحي بود.
گلهاي رنگارنگ شماره ۱۰۰ به خوانندگي اشرف‌السادات مرتضايي (مرضيه) و ويولن استاد تجويدي و تار شاپور حاتمي بوده است كه ترانه‌‌اي با نام «صورتگر نقاش چين» را اجرا كردند كه آهنگ آن از علي‌اكبرخان شيداست.
برنامه شاخه گل شماره يك هم با صداي آذر عظيما (همسر مرتضي حنانه) ويولن استاد صبا و سنتور شادروان فرامرز پايور در سال ۱۳3۶ شروع شد و تا برنامه ۴۶۸ ادامه داشت. برنامه گلهاي صحرايي شماره يك با صداي بانو سيما بينا شروع شده و تا شماره ۶۲ موجود است. برنامه «گلهاي تازه» هم از شماره يك شروع شده و تا شماره ۲۰۱ ادامه داشت كه شماره يك با صداي شادروان عبدالوهاب شهيدي و شماره ۲۰۱ با صداي بانو هنگامه اخوان و آخرين برنامه ارائه شده گلهاست. اين برنامه در حال حاضر هم طرفداران بي‌شماري دارد كه درباره آن تحقيقات و پژوهش‌هاي فراواني مي‌كنند.
من بسياري از اين مستندات را از آقاي مهندس منصور بابايي يكي از كلكسيونر‌ها و آرشيوداران خوب موسيقي و پژوهشگران مختلف گرفته‌ام كه جا دارد از ايشان بسيار تشكر كنم. در پايان اميدوارم چنين برنامه‌هايي مانند برنامه گلها كه معرف شعر، ادبيات و موسيقي اصيل ايران زمين است دوباره در مملكت ما طنين‌انداز شوند و آثار ارزشمند بي‌شماري به گوش شنوندگان برسد. به راستي پرويز ياحقي درباره هنرمندان به نيكي گفته بود كه: مردان و زنان بي‌جانشين به مصداق بيتي از حضرت حافظ هستند كه سروده: «هرگز نميرد آنكه دلش زنده شد به عشق/ ثبت است بر جريده عالم دوام ما...»