خليج فارس
محيط طباطبايي
آبراه خليج فارس قدیمی‌ترین آب‌راهی است که بشر در آن دریانوردی کرده است، از این‌رو می‌توانیم خلیج فارس را قديمي‌ترين آبراه تاریخ بشر بناميم. تفاوت خليج‌فارس با ساير مسيرهاي دريايي تاريخي بسيار زياد است. تمدن‌ها و استقرارهاي انساني در حاشيه رودخانه‌هايي مانند نيل و گنگ و دجله و فرات شكل گرفته اند، اما خليج فارس به علت تغييراتي كه در ساختار آب و هوايي دوران گذشته رخ داده، در ابتدا رودخانه بوده و با بالا آمدن سطح آب‌هايي كه بر اثر ذوب يخ‌ها ايجاد شده، در این سطح وسیع به زير آب رفته است. بنابراين مي‌توانيم نتيجه بگيريم خليج فارس بر روي استقرار انساني و شواهد يكجانشيني شكل گرفته است. از اين رو است كه باستان‌شناسي زير دريا، در خليج فارس اهميت زيادي دارد كه مي‌تواند ما را با آثار و سوابق حضور انسان در اين ناحيه از جهان آشنا كند. در واقع در روزگارهاي دور ساحل خليج‌فارس تا آبراه فعلي ادامه داشت و با گذشت زمان و تغييرات اقليمي و با بالا آمدن آب، اين ساحل عقب نشيني كرد. بعد از اين تغييرات بود كه در كنار اين آبراه، انسان‌ها مستقر شدند و يكي از مهم‌ترين حوزه‌هاي تمدني بشر شكل گرفت.
خليج فارس را مي‌توان در مجموعه محدوده‌اي از بستر تاريخي كه آن را سواحلي مي‌ناميم، قرار دهيم. به عبارتي خليج فارس جزيي از فرهنگ سواحلي است كه از سواحل شرقي قاره آفريقا، سومالي و زنگبار شكل گرفته و تا جنوب شبه جزيره عربستان و اقيانوس هند، درياي عمان و خليج فارس ادامه پيدا كرده. فرهنگ‌هاي سواحلي در دنيا از اهميت ويژه‌اي برخوردار هستند. انسان‌ها در آن منطقه جزء قديمي‌ترين دريانوردان تاريخ به شمار مي‌آيند. مي‌توان گفت دريانورداني كه در خليج فارس بودند از بيشتر راه‌هاي دريايي اطلاع داشتند و از مسلط‌ترين دريانوردان به حساب مي‌آمدند. به‌طور مثال اگر به تاريخ مراجعه كنيم، مي‌بينيم مسلمانان در شبه جزيره آندولس براي رفتن به حج از مسير شمال آفريقا نمي‌گذشتند و با كمك دريانوردان خليج‌فارس و از طريق دريا، از دماغه اميد رد مي‌شدند و از طريق جده به مكه و مدينه مشرف مي‌شدند. حتي دريانوردان پرتغالي و اسپانيايي كه نام نقاط مختلف دريايي را به نام خود كردند و خود را كاشف اين مسيرها مي‌دانستند از تجربه دريانوردان خليج فارس استفاده مي‌كردند. اين راه دريايي همچنین مسير مهم ارتباط شرق و غرب بوده و آنچه كه امروزه به نام راه ابريشم دريايي از آن یاد می‌کنیم، از همين آبراه عبور مي‌كرد تا به بين‌النهرين برسد. اما نام پارس در زماني بسیار دورتر، هنگامی كه قوم پارس در مهاجرت خود به منطقه فعلي پارس آمد، بر اين دريا نهاده شد. جغرافي‌دانان مسلمان نيز از عرب و ايراني و ترك بر اين موضوع صحه گذاشتند و جغرافي‌دانان و نقشه نويسان اروپايي نيز به اين نام تاكيد مي‌كردند. خليج‌فارس امروز هم يكي از مهم‌ترين آب‌راه‌هاي جهان است. آبراهي كه حالا به جاي داد و ستد كالاهاي قديمي مسیر انتقال انرژي به ديگر نقاط دنيا به حساب مي‌آيد.نبايد فراموش كنيم خليج فارس و دريانورداني كه از گذشته در آن زندگي مي‌كردند و بخشي كه فرهنگ سواحلي را ساخته، قسمت عمده‌اي از تاريخ تمدن باستاني ايران و بشر است. اين اهميت براي باستان‌شناسان و مورخان پوشيده نيست و همچون تمام موارد تاريخي بايد از طريق مدارك و اسناد به اين موضوع بپردازیم تا بتوانيم جزييات بيشتري را از آنچه اين آبراه در گذشته شاهد آن بوده به دست آوریم.