واكاوي نقش مطبوعات داخلي در انقلاب مشروطه
ثريا عباسي قيداري
مطبوعات نقش مهم و اساسي در رهبري افكار عمومي در تمامي جوامع بشري را برعهده داشته است. تاثير آن در انقلاب مشروطه ايران نيز حايز اهميت است. به همين جهت مطبوعات را ركن چهارم مشروطه ناميده‌اند.
زمزمه مشروطه‌طلبي و انتقاد از رژيم استبداد را مطبوعات دوره مظفرالدين شاه آغاز كردند و آن زمزمه‌ها پس از صدور فرمان مشروطه و تشكيل نخستين دوره مجلس شوراي ملي اوج گرفت و چون دستگاه استبداد براي مبارزه با مليون و آزاديخواهان به تجهيز قوا پرداخت بعضي از جرايد پايتخت در صف مقدم مبارزين راه آزادي قرار گرفتند و نويسندگان اينگونه جرايد جان خود را در راه عقيده و ايمان به آزادي از دست دادند.
يكي از اين روزنامه‌ها، روزنامه انقلابي روح‌القدس كه مدير با شهامت آن سلطان‌العلماء خراساني هنگام نبرد با نيروي استبداد جان خود را از دست داد. وي طي مقاله تند خطاب به شاه چنين مي‌نويسد: «خوب بود پس از مستي بازاري اتوكراسي، شما قدري به هوش آمده احساسات خود را بهبودي داده، چشم‌ها را باز نموده، به سلطنت خود و از آن ديگران مي‌نگريستيد.آيا همه شاهان جهان از وظايف خود تن باز زده، از انجام تكاليف روگردان شده، وهم خود را صرف قصابي كرده‌اند؟.... (شميم، ۱۳۷۹)
رفتار شاه را مورد مواخذ قرار داده و علنا از اقدامات و وابستگي وي به اجنبي (روس‌ها) انتقاد نمودند....و اينكه تنها راه حفظ تاج و تخت، استقلال و ترقي ملت ايران جز در تحت لوای مشروطيت و احترام به قانون اساسي ميسر نيست و هر راهي غير از اين اگر شاه در پيش بگيرد به زوال خود و مملكت ايران منتهي خواهد شد، پرداختند.
صور اسرافيل مجله هفتگي كه به مديريت ميرزا جهانگيرخان شيرازي و با همكاري ميرزا قاسم خان تبريزي و ميرزاعلي اكــبرخان قزويــني منتشر مي‌شد يكي از برجسته‌ترين نشريه‌هاي دوران مشروطه است و در دو جبهه با محمد عليشاه و روحانيون مبارزه مي‌كرد و مدير مبارز و فداكار آن مانند مدير نشريه روح‌القدس خون خود را در راه آزادي ايران نثار كرد. يكي ديگر از روزنامه‌هاي انقلابي تهران روزنامه مساوات به قلم سيد محمد رضاي شيرازي بود كه وي در يكي از شماره‌هاي روزنامه خود چنين نوشت: «مگر تصور مي‌شود كه بعد از اين ايراني دست از حقوق مشروع خود بردارد و دزدان را بي‌مكافات آسوده گذارد و....» سيد محمد رضاي مساوات سبك خاصي در روزنامه‌نويسي داشته كه با رويكردي انتقادي موضوعات را همراه با تمسخر و نيشخند مطرح مي‌كرد.
جرايد ارگان آزاديخواهان و مليون تبريز در تهييج افكار عمومي و مبارزه با نيروي استبداد، نقش موثري داشتند مانند روزنامه‌هاي مجاهد، اتحاد و حشرات‌الارض و از روزنامه‌هاي تركي كه در تبريز انتشار يافته مي‌توان به روزنامه‌هاي ملاعمو و آناديلي اشاره نمود.
به‌طور كلي عملكرد مطبوعات داخلي را مي‌توان در موارد زير خلاصه نمود:
تبديل مطبوعات به ابزار مبارزه با استبداد ، ترويج مفاهيم جديد مانند آزادي و قانونمداري، افشاي فساد و بي‌عدالتي‌هاي حكومت قاجار، حمايت از مجلس شوراي ملي و نهادهاي مشروطه، ايجاد فضاي روشنفكري و بسيج مردمي و...
بنابراين مطبوعات داخلي در انقلاب مشروطيت نه تنها به عنوان رسانه‌هاي خبري، بلكه به عنوان محرك‌هاي فكري و سازمان‌دهندگان جنبش مردمي عمل كردند. آنها با ترويج انديشه‌هاي نو، افشاي فساد، و بسيج مردم، نقش بي‌بديلي در پيروزي مشروطه ايفا كردند. هرچند پس از مدتي، اختلافات درون جنبش و فشارهاي خارجي باعث تضعيف اين رسانه‌ها شد. اما تأثير آنها در تاريخ معاصر ايران ماندگار گرديد.
دكتراي تاريخ معاصر،
هيات علمي دانشگاه فرهنگيان