كانون‌هاي داخلي گردوغبار حاصل توسعه ناپايدار
شينا انصاري
پديده گردوغبار از اواسط دهه ۱۳۸۰ شمسي در كشور شدت گرفت. هر چند به دليل قرارگيري ايران در كمربند خشك كره زمين، بخش‌هايي از كشور ما به‌طور پيوسته با آثار فرسايش بادي و گردوغبار با منشا داخلي يا خارجي مواجه بود، ولي وقوع خشكسالي‌ها و تغيير شرايط اقليمي و مهم‌تر از آن عوامل انسان‌ساخت مانند تغيير در رژيم هيدرولوژيكي و مديريت ناصحيح منابع آب، خاك، پوشش گياهي و بهره‌برداري ناپايدار، موجب تشديد پديده گردوغبار در كشور در دو دهه گذشته شده است. طي چند هفته اخير، تهران و تعدادي از شهرهاي بزرگ كشور با پديده گردوغبار مواجه بوده‌اند كه «كانون‌هاي داخلي» منشا اين رخداد شناسايي شده‌اند. خوب است درباره چگونگي تشكيل و گسترش كانون اصلي گردوغبار اين روزهاي تهران يعني «تالاب صالحيه» كه در حدفاصل استان‌هاي البرز و قزوين واقع است، صحبت كنيم. تالاب صالحيه در اوايل دهه ۱۳۸۰، يك ناحيه مرطوب محسوب مي‌شد. سطح آب زيرزميني در اين منطقه بالا بود و پوشش گياهي نسبتا مناسب، به‌ويژه گونه‌هاي مقاوم به شوري در آنجا وجود داشت. به دليل وجود زمين‌هاي كشاورزي در اطراف اين منطقه از جمله نظرآباد، بوئين‌زهرا، آبيك و اشتهارد و نگراني از شور شدن خاك‌هاي زراعي به واسطه بالا بودن تراز آب‌هاي زيرزميني، جهاد كشاورزي در آن زمان، اقدام به اجراي يك سيستم زهكشي وسيع كرد. اين زهكش در سال‌هاي ۸۴ و ۸۵ گسترده‌تر شد و براي جلوگيري از تخريب زمين‌هاي كشاورزي در نهايت، زهكش به رودخانه شور در محدوده اشتهارد رسيد. اجراي اين زهكش، به‌رغم اهداف توسعه كشاورزي پيامدهاي اكولوژيكي نامطلوبي به دنبال داشت. اين زهكش در مسير پخش طبيعي سيلاب‌ها ايجاد و همين مساله باعث قطع جريان‌هاي هيدرولوژيكي فصلي شد؛ جريان‌هايي كه تا پيش از آن باعث تغذيه آبخوان‌ها و آبياري طبيعي منطقه و دشت مي‌شدند. همچنين زهكش باعث تخليه آب زيرزميني و افت شديد سطح آن شد. از سوي ديگر در همان بازه زماني، چراي شتر به‌طور بي‌رويه در منطقه شدت گرفت و گونه‌هاي گياهي باقيمانده كه عمدتا بوته‌اي بودند، به دليل اين چراي مفرط حذف شدند و در نتيجه منطقه‌اي بياباني، وسيع، خشك و بدون پوشش گياهي شكل گرفت.
اكنون اين بيابان به وضوح از جاده قزوين به سمت كرج و تهران قابل رويت است.
در حقيقت غلبه سياستگذاري‌هاي توسعه‌اي ناپايدار در طول دو دهه موجب شد كه اين تالاب به يكي از كانون‌هاي مهم گردوغبار تبديل شود و در شرايط كم‌بارشي و تشديد خشكسالي علاوه بر مناطق پيراموني، كيفيت هواي كلانشهرهاي تهران و كرج را به شدت تحت تاثير قرار دهد.
لازم به توضيح است كه دبيرخانه ستاد ملي مقابله با گردوغبار در اين باره مطالعات جامعي انجام داده است. منشا دقيق گردوغبار، سازوكارهاي تاثيرگذار ازجمله نقش زهكش‌ها، چراي بي‌رويه و حتي ساختار جريان باد بررسي و تحليل شده‌اند. همچنين وظايف دستگاه‌هاي مختلف از جمله وزارت جهاد كشاورزي، وزارت نيرو و ساير دستگاه‌ها مشخص و به آنها ابلاغ شده است. براي مثال وزارت نيرو بايد حقابه تالاب را تامين و جهاد كشاورزي اقدام به اصلاح يا حذف زهكش‌ها و چراي دام را نيز در منطقه مديريت كند. هر چند در مواجهه با شرايط بحراني نيازمند اقداماتي عاجل هستيم ولي برنامه‌ها براي مهار كانون‌هاي گردوغبار بايد در طول زمان و با همكاري بين‌بخشي ميان دستگاه‌هاي متولي صورت پذيرد. همسويي سياستگذاران، آگاه‌سازي عمومي و همكاري جوامع محلي، سمن‌ها و رسانه‌ها مي‌تواند در هر سه لايه اقدامات فوري، ميان‌مدت و بلندمدت مديريت پديده گردوغبار بسيار اثرگذار باشد.