اشاره‌اي به حقوق مردم در اتفاقات اخير در تركيه
رعايت حقوق بزهكاران حتي كودتاگر
محمد كاكاوند
1. بيست و پنجم تيرماه كودتايي ديگر در كشور همسايه- تركيه- رخ داد كه خوشبختانه نافرجام بود و حركت كودتاگران و كودتا به سرعت متوقف شد، اما مبارزه و مقابله با كودتا و كودتاگران احتمالي در آينده هنوز ادامه دارد. مقصودم از قيد «هنوز» اشاره‌اي است به برقراري«حالت اضطراري» در تركيه به تصويب پارلمان آن كشور. تا زمان نگارش اين نوشته براساس اخبار منتشرشده هزاران نفر از نظاميان، قضات و كاركنان دولت از كار بركنار يا دستگير شده‌اند و برخي نهادهاي مدني و روزنامه‌هاي اين كشور بسته و از فعاليت ممنوع شده‌اند.
2. استفاده از زور، خواه اين زور را نظاميان اعمال كنند يا غيرنظاميان براي سرنگون كردن دولت منتخب مردم روشي غيرقابل قبول و مردود است و مضافا اين كار مجازات هم دارد؛ چون اصولا و دست‌كم از لحاظ نظري در جهان امروز تكليف مردم و شكل‌گيري سازمان دولت با مراجعه به صندوق‌هاي راي تعيين مي‌شود نه با مشت، باتوم، سرنيزه و گلوله توپ يا تفنگ.
3. در نظام جمهوري اصل پذيرفته شده اين است كه هر كس حق دارد در اداره امور عمومي مشاركت يا دست‌كم راجع به آن اظهارنظر كند. به عبارت ديگر هر كس حق دارد كه نظر خودش را بيان كند اما هيچ كس حق ندارد كه براي به كرسي نشاندن نظر خودش زور به كار ببرد يا قوانين و مقررات كشور را نقض كند. به عبارت ديگر، حرف زدن يا اظهارنظر كردن آزاد اما عمل كردن يا دست به كار شدن و نظر را به عمل تبديل كردن چنانچه منع قانوني نداشته باشد بلااشكال است.
4. بديهي است هر كس قانون را نقض كند و براي اين نقض قانون، مجازات تعيين شده باشد، با وي برخورد خواهد شد. اما در اين واكنش عليه شخص ناقض قانون، حقوقي هم براي شخصي كه متهم به ارتكاب عمل مجرمانه شده پيش‌بيني شده است. مهم‌ترين حقوق متهم محاكمه شدن در دادگاه صالح است برطبق قانون؛ قانوني كه پيش از ارتكاب عمل مجرمانه، ارتكاب آنچنان عملي را مجرمانه اعلام كرده باشد. حقوق مهم ديگر متهم اين است كه بر طبق قانون يعني با رعايت تشريفات قانوني بازداشت شود كه اصولا اين كار را ماموران آموزش‌ديده و صلاحيت‌دار دولت بايد انجام دهند. مامور آموزش‌ديده يكي از مهم‌ترين وظايفش اين است كه دقيقا در حدود قانون اقدام به دستگيري و بازداشت متهم كند و ديگر اينكه حقوق متهم را به وي يادآوري كند و تا جاي ممكن به هنگام دستگيري متهم عليه متهم زور به كار نبرد مگر متهم مقاومت كند. اجازه بدهيد بگويم كه متهم حق دارد با وي انساني رفتار شود و از دادرسي عادلانه و منصفانه برخوردار باشد. متهم حق دارد در دادگاهي محاكمه شود كه براساس قانون تشكيل شده و براساس قانون كار مي‌كند و دادرس دادگاه براساس قانون به اتهام وي رسيدگي كند و مستقل و بي‌طرف باشد. استقلال و بي‌طرفي قاضي را با مثالي مي‌خواهم نشان دهم: كار قاضي مانند زرگري است كه براي تشخيص اصالت فلزي كه به وي سپرده شده است از محك و ديگر روش‌هاي اطمينان‌بخش شخصا استفاده مي‌كند و به توصيف فروشنده يا حتي همسايه خودش يا به عبارت دقيق‌تر «غير» اعتماد نمي‌كند.
5. صرف نظر از حق به داشتن دادرسي عادلانه حقوقي ديگر هم براي متهم وجود دارد. حق دفاع متهم و حق داشتن وكيل؛ اين دو حق ضامن اين هستند كه اتهام متهم مسلم انگاشته نمي‌شود و با صدور كيفرخواست و به دادگاه آوردن متهم لزوما و قطعا منجر به گناهكاري و تحمل مجازات متهم نمي‌شود و محاكمه يكجانبه و يكطرفه نيست و طرف‌ها حقوقي برابر دارند. جامعه حق دادخواهي دارد و متهم هم حق دفاع: پس با رعايت حق دفاع متهم و دسترسي وي به وكيل، محاكمه واقعي و نه محاكمه‌اي نمايشي كه سرانجام آن از ابتدا مشخص خواهد بود.
6. هدف از برقراري حالتي اضطراري كه «موقتي» است سر و سامان دادن به اوضاعي است كه در هم ريخته است. در حالت اضطراري برخي حقوق شهروندان محدود يا معلق مي‌شود اما از ياد نبايد برد كه اين محدوديت‌ها موقتي يعني استثنايي هستند.
با امر استثنايي هم بايد با احتياط برخورد كرد و در مورد ترديد و تشكيك بايد دامنه اين اقدامات استثنايي را گسترش نداد. دستگيري مخالفان و معترضان و محدود كردن آزادي بيان در رسانه‌ها ممكن است در كوتاه‌مدت براي حفظ نظم مفيد باشد اما در بلندمدت راه مناسبي براي مبارزه با كودتا و كودتاگران نيست چون هر اتفاقي علتي دارد و بايد علت را يافت و آن را برطرف كرد. نبايد اجازه داد كه مقابله با رفتاري استثنايي تبديل به اصل و قاعده شود و زندگي مردم را تحت تاثير خود قرار دهد.
به ياد داشته باشيم كه به قول معروف حرف حساب جواب ندارد. لزوما هر مخالفي بر حق نيست اما خاموش كردن مخالف با اجازه ندادن سخن گفتن وي اين فرض را در ذهن برخي مردم ايجاد مي‌كند كه حتما برحق بوده است! اما پاسخگويي دولت و روشنگري و دفاع از عملكرد دولت فرصتي براي دولت ايجاد مي‌كند كه موضع برحق خودش و علت گزينش آنچنان تصميم يا رويكردي را براي مردم روشن كند. اين فرصتي طلايي است كه بايد هميشه از آن استفاده كرد و نه آن را هدر داد و نه به مخالفان سپرد. اگر مخالف و منتقد حرف حساب زد چه اشكالي دارد كه آن را پذيرفته و از نظرشان استفاده كرد. براي اين كار لزومي ندارد كه در بوق كرنا كرد كه به نظر مخالف عمل مي‌كنيم. كافي است در تصميم يا رويكردي كه اشكالي در آن توسط مخالفان و منتقدان ديده شده تجديدنظر كرد. قصد ما هرگز تعطيل كردن يا برچيدن واكنش جامعه عليه پديده بزهكارانه نيست بلكه سنجش دقيق واكنش و مخالفت از ايجاد افساد و لطمه به حقوق افراد جامعه است. اميدواريم كودتاي نافرجام تركيه آخرين كودتاي جهان باشد.