حلقه گمشده ثبات و امنيت در خليج فارس
متين مسلم
تحليلگر روابط بين‌الملل
با هدف جبران چهار سال تاخير در تغيير فضاي روابط با اعراب همسايه يا به دليل شرايط بحراني و نامساعد منطقه وشايد هم هردو!؟، اما با هر بهانه‌اي كه صورت گرفته باشد، سفر روز چهارشنبه گذشته (15 فوريه) حسن روحاني، رييس‌جمهور ايران به دو كشور همسايه عرب، عمان و كويت، اتفاقي مهم در ديپلماسي منطقه‌اي ايران طي 12 سال گذشته به شمار مي‌رود.
روابط منطقه‌اي ايران حداقل در آنچه به همسايگان عربش مربوط مي‌شود، در حالت اثباتي همواره با آميزه‌اي از حفظ فاصله، احتياط و تامل طرفيني مواجه بوده است. احتمالا ديدگاهي راديكال به نظر برسد، اما فراز و بيشتر فرود‌هاي اين روابط كمتر در مسيري قرار داشته تا بتوان از آن به دركي قابل فهم و استراتژيك از يك رابطه پايدار دست يافت.
هرچند وجود اختلافات كشور‌هاي دو سوي خليج‌فارس به خودي خود امر تازه و تعجب‌آوري نيست، اما تنش‌ها و رويارويي‌هاي دو سال و نيم اخير امري بي‌سابقه در سنت ناپايدار روابط آنها بوده است. يك مقام ارشد وزارت‌خارجه عمان كه به سلطان قابوس بسيار نزديك است اما ترجيح مي‌دهد خودرا معرفي نكند، مي‌گويد «بايد قبول كنيم نگراني از حد معمول فراتر رفته است. از آنجا كه ما با هردوطرف روابط خوبي داريم، حق داريم بيشتر نگران باشيم.» او در پاسخ به اين سوال كه منظورش از هر دوطرف، ايران و عربستان است، مي‌گويد «شما اينطور فرض كنيد!؟ اما متوجه باشيد برادران ما دركويت و قطر نيز نگران هستند، مابايد كاري مي‌كرديم». اما حتي تا قبل از سال 2014، بين سال‌هاي 1991 تا2005 ايران و اعراب فصلي از مناسبات را تجربه كردند كه مبناي آن بيشتر بر مناسبات شخصي استوار بوده تا بنياني استراتژيك. اما روند تحولات بعدي تا پيش از روي كارآمدن حسن روحاني به وضوح نشان داد بن‌مايه مناسبات طرفين از استحكام خوبي برخوردار نبوده.
برخي تحليلگران امور ديپلماتيك و امنيتي منطقه معتقدند اين‌گونه ارزيابي‌ها از روابط ايران و اعراب شايد تا حدي درست باشد، اما الزاما منعكس‌كننده همه واقعيت نيست. اين كارشناسان عمدتا خوشبين مي‌گويند تهران به جز مشكلاتي كه با رياض و منامه دارد، با ديگر پايتخت‌هاي عربي داراي مناسباتي است كه در مقايسه با آنچه بايد باشد، معمولي! اما نسبت به گذشته بسيارخوب است. اين‌گونه ارزيابي‌هاي بر مبناي متغير‌هاي تاكتيكي كمكي به ما در درك چرايي مشكلات فعلي نمي‌كند. در واقع مساله اين نيست كه تهران در مقايسه با گذشته اكنون در كجا قرار گرفته!؟ مساله اين است كه استراتژي نهايي و تكليفي ايران براي آينده چيست؟» تا آنجا كه به خاورميانه و خليج فارس مربوط مي‌شود ايران از 3 جنبه تاريخي ژئوپولتيكي و امنيت استراتژيك داراي منافعي بلندمدت در منطقه است. محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران مي‌گويد: «طرف‌هاي ايران در منطقه كه مشخصا از عربستان نام برده بايد اين موضوع را درك كنند.» اما راه كم‌هزينه آن براي دو طرف چيست؟ به باور من موضوع روابط ايران و اعراب تحت تاثير دو سر متناقض يك جريان كلان منطقه‌اي قرار دارد. اول؛ آيا امكان ايجاد روابطي پايدار و استراتژيك ميان ايران و اعراب منطقه بدون عربستان وجود دارد؟ قطعا پاسخ منفي است. دوم، اگر روابط با سعودي بهبود يابد (با در نظر گرفتن عكس اين معادله) مي‌توان به داشتن يك رابطه خوب ايران با ساير دولت‌هاي عرب اميدوار بود؟ پاسخ قطعا مثبت است. مشكل اين است جاي پاسخ مثبت و منفي جابه‌جا شده است.
از موضع سعودي‌ها هم اين سوال مطرح است كه اگر واقعا به دنبال ثبات، امنيت و روابط خوب در منطقه هستند آيا بدون در نظر نگرفتن نقش ايران مي‌توانند به اهداف خود دست يابند؟ پاسخ منفي هوش و ذكاوت زيادي نمي‌خواهد. به گفته محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران «عربستان بايد از توهم كنار زدن و حذف نقش ايران در منطقه دست بردارد. تقسيم منطقه به نفع كسي نيست و امنيت و ثبات جهاني را تهديد خواهد كرد». اين سخن معنا داري است.
ما به درستي نمي‌دانيم حسن روحاني در سفر هفته گذشته خود به عمان و كويت دقيقا حل و فصل مسائل كشورش با عربستان را از چه مسيري دنبال كرده و آيا اساسا موضوع عربستان مطرح شده يانه؟ از اظهارات او و پاره‌اي مقامات عماني و كويتي چنين استنباطي وجود دارد. يوسف بن علوي، وزير امورخارجه عمان پيش از سفر رييس‌جمهور روحاني به بي‌بي سي عربي گفت: «لزوما اين‌گونه نيست كه ايران و عربستان هميشه با هم اختلاف داشته باشند، پيش‌تر نيز در مقاطعي اختلاف نظرهايي ميان دو كشور وجود داشت كه حل شده است.»
تلاش تهران براي ترميم روابط خود در منطقه قابل درك است. اما رابطه ارگانيك اعراب منطقه با رياض، مسيررسيدن به روابطي مستقل، استراتژيك و معنا‌دار با هريك ازآنها را با مشكل جدي روبه‌رو خواهد كرد. تهران به ديپلماسي واسطه‌اي كويتي‌ها و عماني‌ها تا اندازه‌اي نياز دارد و مي‌تواند مقطعي به آنها اميدوار باشد. اما صرفا مقطعي و تا اندازه‌اي! حلقه گمشده امنيت، ثبات و روابط رابايد جايي ميان رياض و تهران جست‌وجو كرد.