محمد جواد ظريف راهي نروژ شد
اسلو، سكويي
براي گفتن از
منازعه و صلح
سارا معصومي
همه در جست‌وجوي راهي براي كاستن از تنش‌هاي بين‌المللي؛ تنش‌هايي كه ديگر حد و مرز نمي‌شناسند. امروز بحران امنيتي در سوريه از اين پتانسيل برخوردار است كه امنيت شهروندي در حال سوار شدن بر مترو در لندن يا شادي نوجوانان در شامگاهي در منچستر در يك كنسرت را تحت‌الشعاع قرار دهد. ناامني قابل محصور شدن و محدود ماندن در يك مرز جغرافيايي خاص نيست و به واژه‌اي جهانشمول بدل شده است كه تامين آن كمك تمام بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي را مي‌طلبد. در شرايطي كه منطقه خاورميانه و به خصوص شوراي همكاري خليج فارس در اين روزها با ناامني و بي‌ثباتي سياسي عميقي دست و پنجه نرم مي‌كند و برخي از بازيگران اصلي آن نيز ترجيح مي‌دهند بر طبل تنش بكوبند، محمد جواد ظريف، وزيرخارجه كشورمان صبح روز دوشنبه (امروز) براي شركت در پانزدهمين مجمع اسلو راهي نروژ شد؛ اجلاسي كه در حقيقت تلاش مي‌كند با استفاده از تجارت كهنه‌كارهاي عالم سياست راه‌حل‌هاي ملموسي براي بحران‌هاي روز جهاني پيدا كند.
ميانجي گرها دور يك ميز
اجلاس سالانه مجمع اسلو به طور مداوم از سال 2003 برگزار شده است. اين اجلاس ابتدا به صورت يك جمع محدود متشكل از ميانجيگران مختلف برگزار شد. در نخستين دور از اجلاس مجمع تنها 17 كشور مشاركت داشتند، اما در حال حاضر نمايندگاني بالغ بر 100 كشور جهان هر ساله در اجلاس اين مجمع شركت مي‌كنند. به طور معمول اين مجمع طي دو روز كاري برگزار مي‌شود. براساس داده‌هاي اطلاعاتي روي سايت اسلو فروم، از اهداف عمده اجلاس سالانه مجمع اسلو، تسهيل تبادل صريح نقطه نظرات از سوي مقامات ارشد كشورهايي است كه تلاش مي‌كنند طرفين درگير با يكديگر را به يافتن راه‌حل‌هايي مبتني بر مذاكرات تشويق كنند. همچنين برگزاري مجمع اسلو در واقع يك تمرين و تلاش به منظور موفق عمل كردن در اعمال ميانجي‌گرانه در منازعات است. موضوع و تم مطرح در هر رويداد در نظر گرفته شده معمولا خود منجر به شروع مباحث مختلف شده و در پي آن سوالات مختلفي را مطرح كرده و نهايتا رويكردهايي جديد يا غير متعارف را براي كنترل منازعات و چالش‌ها پيشنهاد وارايه مي‌كند. شركت‌كنندگان در اين مجمع نيز همواره يكسان نيستند و معمولا مجمع گروهي متشكل از ميانجيگران برجسته و ديگر كنشگران روند صلح را كه به دنبال حل منازعات مسلحانه از طريق گفت‌وگو و مفاهمه هستند، گرد هم جمع مي‌آورد. مباحت و گفت‌وگوهاي مشاركت‌كنندگان و مدعوين عالي، معطوف به مسائل مربوط به منازعات مسلحانه است. شركت‌كنندگان نيز معمولا از ميان مقامات ارشد كشورها، شخصيت‌هاي عمده سازمان ملل، سازمان‌هاي بين‌الدولي و منطقه‌اي، به همراه نمايندگان رسمي كشورها، سازمان‌هاي خصوصي، نمايندگان طرف‌هاي درگير، گزارشگران و خبرنگاران جنگي، تحليلگران مسائل مختلف مربوط به منازعات مسلحانه، روشنفكران و كارشناسان مختلف انتخاب مي‌شوند. تاكنون در مجمع اسلو شخصيت‌هايي همچون كوفي عنان، جيمي كارتر، كاترين اشتون و برخي از روساي جمهور سابق كشورهاي جهان همچون: سيد محمد خاتمي، اوبو سانچو، سانتوس و تني چند ديگر از روساي جمهور به انضمام شخصيت‌هايي همچون: خاوير سولانا، جري آدامز و ديگر مقامات و شخصيت‌هاي بين‌المللي و سياسي شركت كرده‌اند. در سال‌هاي اخير علاوه بر نمايندگاني از دولت افغانستان و گروه طالبان، نمايندگاني از دولت سوريه و مخالفان دولت آن كشور در مجمع اسلو شركت داشته‌اند. ميزباني مجمع بر عهده وزارت امور خارجه نروژ و مركز گفت‌وگوي بشردوستانه است كه مركز اخير سازماني خصوصي در امور ديپلماسي واقع در سوييس است. مجمع به عنوان يك رويداد سالانه جهاني و معمولا در ماه ژوئن در اسلو برگزار مي‌شود. مجمع اسلو به منظور رسيدگي به مجادلات و چالش‌هاي كشورهاي آسيايي و آفريقايي نيز هر دو سال يك بار اجلاس‌هايي در آفريقا و آسيا برگزار مي‌كند. مشاركت در مجمع اسلو منحصرا از طريق دعوتنامه بوده و تمامي مباحث مطروحه در آن بر اساس قوانين حاكم بر « چتم هاوس» صورت پذيرفته و قابل انتشار در رسانه‌هاي گروهي دنيا نيست.
ديپلماسي به جاي قوه نظامي
امسال پانزدهمين اجلاس مجمع اسلو از تاريخ 13 تا 14 ژوئن با حضور بيش از 100 نفر از مشهورترين ميانجي‌گرهاي داراي تجربه در درگيري‌هاي نظامي و همچنين سياسيون آشنا به اصول ديپلماسي برگزار مي‌شود. سوژه بحث‌ها نيز چالش‌هاي پيش رو در مسير برقراري صلح و تلاش براي تقسيم تجربه‌ها است. اجلاس اسلو در حقيقت كاري مشترك با همكاري وزارت خارجه نروژ و مركز گفت‌وگوهاي حقوق بشري در سوييس است كه به شكل انحصاري روي مسائل مربوط به ديپلماسي و ميانجي‌گري‌ها كار مي‌كند. براساس برنامه اعلام شده در اين نشست دو روزه، تصميم‌گيرندگان اصلي در پرونده‌هاي مهم بين‌المللي و نمايندگان كشورهايي كه به نوعي مي‌توانند ميانجي هم باشند، سخنراني خواهند كرد. شركت‌كنندگان در اين نشست بايد در سخنراني‌ها و طرح‌هاي ارايه شده خود تمركز را بر توسل به ديپلماسي به جاي تمسك به زور قرار دهند. از سوي ديگر بيان طرح تنها كافي نيست و مجريان برگزار‌كننده اين اجلاس بايد خود را در يك آزمايشگاه ببينند كه طرح‌هاي نوآورانه معرفي مي‌كنند و همچنين اين طرح را در مرحله خطا و آزمون هم تست مي‌كنند.
محمدجواد ظريف، جان كري و فدريكا موگريني در اسلو
براساس اطلاعاتي كه سايت اجلاس منتشر كرده است شركت‌كنندگان در پانزدهمين نشست اسلو فدريكا موگريني، نماينده عالي اتحاديه اروپا در امور سياست خارجي و معاون كميسيون اروپا، جان كري، وزير خارجه سابق ايالات متحده، تابو امبكي رييس‌جمهور سابق آفريقاي جنوبي، كوفي عنان، دبيركل سابق سازمان ملل و موسسه بنياد عنان، جفري فلتمن، معاون دبيركل سازمان ملل در امور سياسي، وزراي امور خارجه ايران، كنيا، اندونزي، سودان، اردن، بوسني و هرزگوين، فنلاند، كرواسي و برخي ديگر از نمايندگان عاليرتبه ساير كشورها خواهند بود.
چگونه صلح را بسازيم؟
صلح‌سازي در عصر جديد ژئوپولتيك، تم اصلي پانزدهمين اجلاس اسلو است. در زيرمجموعه اين شعار اصلي، شركت‌كنندگان بايد به بررسي اين مساله بپردازند كه چگونه افزايش رقابت‌هاي بين‌المللي و منطقه‌اي ميان كشورهاي قدرتمند مي‌تواند بر تلاش‌هاي جهاني براي حل مناقشه‌ها اثر بگذارد. همزمان شركت‌كنندگان در مورد جنبه‌هاي متفاوت پروسه ميانجي‌گري در رقابت‌هاي ژئوپولتيك نيز با هم رايزني خواهند كرد. يكي از سلسله بحث‌ها اين خواهد بود كه چگونه ميانجي‌گرها مي‌توانند مانع از تبديل شدن خود به اهرم يكي از طرفين در شطرنج‌هاي سياسي بزرگ‌تر شوند. از سوي ديگر برخي از اعضاي نيز به بررسي اين مساله خواهند پرداخت كه چگونه مي‌توان منافع قدرت‌هاي بزرگ را منطبق با صلح كرد. در اين اجلاس پنل‌هاي تخصصي براي بحث در مورد گزارش‌هاي ميداني و سخنراني توسط كارشناسان پيشرو در حوزه بين‌المللي انجام خواهد شد. موضوعاتي كه شركت‌كنندگان مي‌توانند درباره آن اظهارنظر كنند به شرح زير است:
چالش‌ها و فرصت‌هاي بازسازي سياسي و ساختاري عراق پس از داعش
بررسي چگونگي بازسازي مجدد سومالي
منافع منطقه‌اي و تاثيرگذاري آن بر بحران سوريه
ديپلماسي در عصر اينترنت
صلح‌سازي در كلمبيا
پروسه رسيدن به صلح در فيليپين
تهديد ثبات در جنوب شرقي اروپا
گفت‌وگوهاي ملي به عنوان ابزاري براي برقراري صلح
به دليل طبيعت غيررسمي و برگزاري جلسات پشت درهاي بسته، فرصت خارق‌العاده‌اي براي كارشناسان به وجود مي‌آيد تا در مورد پرونده‌هاي حساس، نظرات و راهكارهاي خود را بدون هيچ گونه معذوريتي دنبال كنند.
استراتژي مشترك، همچنان نياز منطقه است
محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان در حالي براي شركت در نشست سالانه اسلو راهي نروژ شده است كه سال گذشته نيز در همين حوالي زماني وي در نشست چهاردهم شركت و سخنراني كرده بود. نشست سال گذشته با موضوع «ميانجيگران مخاصمات مسلحانه و بازيگران گفت‌وگوهاي صلح» بود كه محمدجواد ظريف در اين نشست بخش عمده وقت خود را به بحث درباره سوريه اختصاص داد و البته به تجربه مذاكرات هسته‌اي ايران با 1+5 در 13 سال گذشته و مسائلي كه منجر به نتيجه رسيدن آن در جولاي سال 2015 شد هم اشاره كرد. ظريف و موگريني در حالي امسال هم در اسلو با هم ديدار خواهند كرد كه مساله سوريه همچنان گره بازنشده باقي مانده است. در حالي كه وزيرخارجه ايران در سخنان سال گذشته خود بر لزوم تعريف يك استراتژي مشترك از سوي همه بازيگران براي حل مساله تاكيد كرده بود اما هنوز هم اصلي‌ترين دليل عدم حل و فصل مساله سوريه وجود استراتژي و نگاه‌هاي متفاوت است.
وزيرخارجه ايران در حالي براي گفت‌وگو در مورد اصلي‌ترين مشكلات امنيتي جهان امروز كه عمدتا در منطقه ما محصور شده راهي نروژ و ديدار با مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا مي‌شود كه كشوري مانند عربستان با وجود بحران‌هاي جدي در منطقه از عراق تا سوريه و يمن، پرونده جديدي باز كرده و آن هم تنش با قطر است. پرونده‌اي كه اروپايي‌ها نسبت به خارج شدن آن از مسير قابل مديريت هشدار مي‌دهند اما عربستان و متحدان وي در اين يارگيري مانند مصر و امارات همچنان در اين بازي به دنبال برنده مطلق بودن هستند. سياستي كه در 7 سال گذشته تنها منجر به تشديد افراط‌گرايي و تطويل بحران‌ها در منطقه شده است. سال گذشته وزيرخارجه ايران در بخش‌هايي از سخنان خود كه خبرگزاري آنا آن را پوشش داده بود، درباره تبعات راهكار نظامي گفته بود: مي‌توان هميشه از يك عذر براي توسل به راه‌حل نظامي استفاده كرد ولي بايد بدانيم اين راه‌حل نظامي براي هر دو طرف خوب نيست. اگر با ابزار نظامي دست بالا را بگيريد طرف مقابل هم تلاش مي‌كند از يك راه نظامي استفاده كند. در مجموعه بحث‌هاي منطقه‌اي پيش‌بيني مي‌شود كه حاضران سياسي در اين اجلاس در حاشيه آن گفت‌وگوهاي دو و چندجانبه‌اي را پيرامون مساله سوريه، عراق، يمن و البته تنش تازه جان گرفته قطر با برخي كشورهاي اسلامي داشته باشند. با توجه به سياست‌هاي ضد و نقيض دولت امريكا در مورد ماجراي قطر و عربستان و اينكه دونالد ترامپ با سخنان علني خود به نوعي در كنار عربستان و مقابل قطر قرار گرفته است، نقش اتحاديه اروپا كه مسوول سياست خارجي آن فدريكا موگريني در اسلو حضور دارد پررنگ‌تر از قبل خواهد شد. اينكه اتحاديه اروپا تا كجا مي‌تواند در مناقشه‌هاي خاورميانه نقش آفريني كند و تا كجا مي‌تواند ترمز سياست‌هاي افراطي و يك جانبه گرايانه امريكا باشد نيز از زمره سوال‌هايي است كه احتمالا در اين نشست و پنل‌هاي تخصصي به آن پرداخته خواهد شد.
تجديد ديدار با جان كري، وزيرخارجه سابق امريكا؟
اين‌بار حضور محمد جواد ظريف، فدريكا موگريني و جان كري در اسلو شكل و شمايل متفاوت‌تري از سال 2015 دارد. سال گذشته زماني كه اين سه ضلع اصلي مذاكرات هسته‌اي ايران با 1+5 در نرو دور هم جمع شدند، جان كري همچنان عنوان وزير خارجه امريكا را در اختيار داشت و باراك اوباما همچنان در كاخ سفيد تصميم‌گير بود. اين‌بار اما همان سه ضلع در حالي با هم ديدار تازه مي‌كنند كه جان كري را بايد وزيرخارجه سابق امريكا خواند و محمد جواد ظريف نيز يك دوره حضور در دولت يازدهم را پشت سر گذاشته و پيش‌بيني مي‌شود كه با توجه به پيروزي رييس‌جمهور مستقر در انتخابات اخير، براي يك دوره چهارساله ديگر هم سكان وزارت خارجه جمهوري اسلامي ايران را در دست داشته باشد. امسال نيز مانند سال 2016 يكي از سوژه‌هاي بحث‌هاي حاشيه‌اي ميان ايران و اتحاديه اروپا، سرنوشت برجام خواهد بود. سرنوشت توافقي كه در ماه جولاي 2 ساله مي‌شود و البته ايران مي‌گويد هنوز انتقادهايي به نحوه اجراي آن از سوي امريكا دارد. ظريف و موگريني در حالي با هم ديدار مي‌كنند كه ايران براي نخستين‌بار در چندسال گذشته قرباني حمله تروريستي داعش شده و البته برجام نيز به واسطه طرح جديدي كه سناتورهاي تندرو امريكايي بر روي ميز گذاشته‌اند، مي‌تواند تحت‌الشعاع قرار بگيرد. همزمان با تعميق بحران در منطقه خاورميانه و گسترده‌تر شدن دامنه حملات تروريستي، نگاه اروپايي‌ها به همكاري‌هاي منطقه‌اي با ايران نيز جدي‌تر شده است و اين در حالي است كه عربستان براي بازي‌هاي خطرناك منطقه‌اي خود، ايستادن كنار واشنگتن را برگزيده است. جدا از همكاري‌هاي منطقه‌اي مساله ديگري كه ايران و اروپا يا به بيان دقيق‌تر محمد جواد ظريف و فدريكا موگريني درباره آن تبادل‌نظر خواهند كرد نيز ساكن جديد كاخ سفيد است كه با سياست‌هاي نامشخص خود هم تهران و هم بروكسل را نگران كرده است.
جان كري، وزير خارجه سابق امريكا كه هموطنانش وي را معمار نخستين توافق ميان ايران و امريكا -هرچند در قالب چندجانبه در 40 سال گذشته- مي‌شناسند هم بايد طبق برنامه اعلام شده از سوي دعوت‌كنندگان در اسلو باشد اما مشخص نيست كه آيا وي ديداري با جواد ظريف خواهد داشت يا خير. جان كري در چند هفته گذشته تلاش‌هاي گسترده‌اي را براي ايمن ماندن توافق هسته‌اي با ايران انجام داده كه يكي از آنها تشكيل نهادي است با عنوان ديپلماسي جواب مي‌دهد، نهادي كه بنيانگذاران آن عمدتا از اعضاي دولت سابق امريكا هستند و مي‌گويند مي‌خواهند مانع از تعبيرهاي نادرست و ناصواب از توافق هسته‌اي با ايران شوند و همچنين اجازه ندهند كه دولت جديد حيات اين توافق را تهديد كند. جان كري يك روز پيش از بررسي طرح جديد تحريم‌هاي ايران در سناي امريكا نيز در مجموعه‌اي از توييت‌هاي خود اعلام كرد كه تصويب اين تحريم‌ها بدون هيچ گونه اصلاحيه‌اي مي‌تواند توافق هسته‌اي را تهديد كند و به انزواي امريكا در سطح بين‌المللي و حتي طرد شدن آن از سوي متحدانش در اروپا و چين و روسيه به عنوان كشورهايي كه براي برجام متحمل زحمت‌هاي فراوان شدند، بشود. حتي در صورت شكل‌گيري چنين ديداري ميان جان كري و جواد ظريف نيز بايد آن را ديدار دو همكار قديمي دانست كه نمي‌تواند تاثيرچنداني روي سياست‌هاي ضدايراني دولت جديد امريكا بگذارد.
فرصتي براي اعلام مواضع ايران
به گفته بهرام قاسمي، سخنگوي وزارت امور خارجه با توجه به مدت زمان محدود حضور محمد جواد ظريف در اسلو و درخواست‌هاي بي‌شمار براي ديدار با وي، مجموعه‌اي از ديدارهاي دو جانبه براي وزيرخارجه تنظيم شده است. قاسمي با خاطرنشان كردن اين موضوع كه اين اجلاس فرصتي است تا ايران مجددا مواضع جمهوري اسلامي ايران را در خصوص مسائل منطقه و جهاني مطرح كند، افزود: تحولات سريعي در سطح جهاني و بين‌المللي در جريان است كه تبادل نظر ايران با مقام‌هاي بسياري از كشورهاي حاضر در اسلو را ضروري مي‌كند. در اين اجلاس ايران ضمن بيان مواضع در خصوص مبارزه با تروريسم و به نمايش گذاشن تلاشي كه براي ايجاد ثبات و امنيت و توسعه اقتصادي در منطقه غرب آسيا و حوزه خليج فارس مي‌كند، فرصت رايزني با ساير سياستمداران را هم پيدا خواهد كرد.