رييس‌جمهور ايران
جهان را به انتخاب فراخواند
تعامل روحاني تنهايي ترامپ
سارا معصومي
ايران، آغازگر نقض برجام نخواهد بود؛ اين جمله حسن روحاني رييس دولت دوازدهم در مراسم تحليف كه روز شنبه درتهران برگزار شد، بازتاب وسيعي در رسانه‌هاي بين‌المللي پيدا كرد. رييس‌جمهور 69ساله ايران در حالي يكي از شلوغ‌ترين مراسم‌هاي تحليف را از بعد حضور مهمانان خارجي تجربه كرد كه توافق هسته‌اي ايران با 1+5 به سرعت به اصلي‌ترين دستاورد وي در دولت يازدهم بدل شد. چهارسال پيش در چنين روزهايي روحاني در حالي كليددار دولت يازدهم شد كه روند مذاكرات اتمي ايران با 1+5 به بن بست رسيده بود و البته ايران و امريكا در پشت پرده در عمان و پايتخت كويت ديدارهاي دوجانبه‌اي را براي خارج شدن از اين وضعيت پيش برده بودند اما همه‌چيز مسكوت مانده بود تا دولت جديد در ايران كار خود را آغاز كند و روند مذاكرات به شكل جدي‌تر و موضوعي‌تر دنبال شود. اكنون روحاني در روزهايي براي دومين بار رياست دولت را در ايران برعهده مي‌گيرد كه حفظ توافق هسته‌اي در چهارسال آينده به اصلي‌ترين اولويت دولت وي از منظر سياسي بدل شده و البته از بعد اقتصادي نيز ايران بايد پس از گذشت يك سال و اندي از اجراي برجام، با سرعت بيشتري بهره‌برداري از دستاوردهاي اقتصادي اين توافق هسته‌اي را احساس كند. در چنين شرايطي بخش قابل توجهي از سخنان حسن روحاني در مراسم تحليف به اظهارنظر در مورد فرجام برجام در 4 سال آتي به خصوص در سايه دولت دونالد ترامپ اختصاص داشت. در رسانه‌هاي بين‌المللي همزمان با تاكيد بر اينكه ايران اعلام كرد نخستين نقض‌كننده برجام نخواهد بود به نقل از حسن روحاني به هشدار دادن ايران به دونالد ترامپ در مورد حيات توافق هسته‌اي هم اشاره شد. حسن روحاني در حالي تاكيد مي‌كند ايران ناقض برجام نخواهد بود كه در داخل كاخ سفيد تيمي از معتمدان رييس‌جمهور تشكيل شده‌اند كه قرار است تا ماه اكتبر در مسيري جدا اما موازي با وزارت امور خارجه اين كشور اثبات كنند كه تهران به تعهدات خود در توافق هسته‌اي پايبند نيست. همزمان تيم جديدي نيز در سازمان اطلاعات امريكا موسوم به سيا به دستور مايك پومپئو، رييس اين نهاد شكل گرفته تا ابزارهاي جديدي براي فشار بر ايران بيابد. ابزارهايي كه قرار است صبر ايران در باقي ماندن در توافق هسته‌اي را محك زده و لبريز كند. حسن روحاني در حضور فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در جلسه تحليف به صراحت اعلام كرد كه ايران آغازگر نقض برجام نخواهد بود، ولي در مقابل تداوم بدعهدي‌هاي امريكا نيز ساكت نخواهد نشست. وي در همين سخنراني از مقابله به مثل متناسب در برابر نقض عهدها در اجراي توافق هسته‌اي سخن گفت. عمر دولت نخست روحاني در شرايطي به پايان رسيد كه وي با شعار تعامل با جهان به ميدان آمد و در چهار سال گذشته نيز اين ادعا از قالب شعار صرف خارج و در صحنه عملي نيز دنبال شد. در حال حاضر نيز نه تنها حسن روحاني كه رهبري ايران نيز در بخش‌هايي از سخنان خود در مراسم تنفيذ به نيت ايران براي تعامل با جهان اشاره كرده‌اند. تعداد و تنوع نمايندگان كشورها و نهادهاي بين‌المللي كه روز شنبه در مراسم تحليف ايران حضور داشتند، نشان مي‌دهد كه حال توافق هسته‌اي ايران خوب است اما در شرايطي كه فاكتور غيرقابل پيش‌بيني به نام دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده دست از تهديد برجام بردارد. اين تنها ايران و كشورهاي حاضر در روند مذاكرات هسته‌اي نيستند كه نگران رفتار ترامپ با توافق هسته‌اي هستند بلكه ديگر كشورهايي كه پس از چند سال ترس و لرز از تحريم‌هاي ايران به اين كشور بازگشته‌اند نيز مشتاق پايان يافتن سال‌هاي مهجوري از رابطه سياسي و اقتصادي با تهران هستند. در سايه رفتارهاي تهديد‌كننده ترامپ با توافق هسته‌اي، بيشترين بار بر دوش فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا افتاده است. مسوولي كه مي‌گويد اتحاديه اروپا و كشورهاي عضو آن تداوم و اجراي توافق هسته‌اي با ايران را تضمين مي‌كنند. همزمان در غياب كانال‌هاي ديپلماتيك ميان تهران و واشنگتن، اتحاديه اروپا به نوعي بايد نقش واسطه را هم ميان دو عضو اصلي برجام بازي كند. در دوره باراك اوباما رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده، جان كري وزير امور خارجه وقت با ارتباط‌گيري مداوم با همتاي ايراني خود اين مسووليت را از شانه‌هاي اروپا برداشته بود اما در هفت ماه گذشته از دولت جديد امريكا با وجود آنكه محمدجواد ظريف چندي پيش به مدت يك هفته در نيويورك براي شركت در نشست مجمع عاليرتبه گفت‌وگوهاي سياسي حضور داشت اما عملا ديداري ميان وي و ركس تيلرسون، وزير خارجه امريكا رخ نداد. مساله ديگري كه اين رويارويي را سخت‌تر هم كرده است اظهارنظرهاي بي‌پرده مقام‌هاي امريكايي از جمله شخص ركس تيلرسون است كه بر تلاش امريكا براي تغيير نظام در ايران صحه گذاشت. در چنين شرايطي محمدجواد ظريف در ديدار با فدريكا موگريني در تهران به وي هشدار داد كه اتحاديه اروپا بايد مراقب تلاش‌هاي ترامپ براي تخريب برجام و تقصير را بر گردن ايران انداختن باشد. پاسخ فدريكا موگريني به اين هشدارهاي مقام‌هاي تهران را بايد در بيانيه‌اي يافت كه اتحاديه اروپا در مورد اهداف وي از سفر به تهران منتشر كرد و در آن تاكيد شده بود كه موگريني بر تعهد بي‌نظير اتحاديه اروپا بر برجام تاكيد دارد. كشورهاي حاضر در مذاكرات هسته‌اي با ايران به اعلام حمايت از برجام از تريبون اتحاديه بسنده نمي‌كنند و مقام‌هاي فرانسوي، آلماني و انگليسي كه چند روز گذشته خود را به بهانه مراسم تحليف در تهران گذرانده‌اند نيز در ديدار با مقام‌هاي متفاوت به خصوص محمدجواد ظريف بر دو اصل در رابطه خود با تهران تاكيد داشتند: توسعه و گسترش رابطه همه‌جانبه و حفظ برجام.
از اجماع در تحريم ايران تا متحدسازي جهان با تهران
به نظر مي‌رسد كه دو رييس‌جمهور پيشين و فعلي امريكا در امر اجماع‌سازي تبحر ويژه‌اي داشته و دارند. در حالي كه باراك اوباما، رييس‌جمهور پيشين ايالات متحده توانست در سال‌هاي مياني حضور هشت ساله خود در كاخ سفيد براي تشديد تحريم‌هاي هسته‌اي عليه ايران اجماع بي‌سابقه‌اي را در سطح جهاني شكل بدهد و متنوع‌ترين نظام تحريمي عليه تهران در دوره وي اجرايي شد در هفت ماه گذشته از دولت ترامپ وي نيز موفق شد اجماع بي‌سابقه‌اي را براي حمايت و حفاظت از توافق هسته‌اي با ايران در سطح بين‌المللي شكل بدهد؛ اجماعي كه اين‌بار دايره‌اي را تشكيل داده كه واشنگتن بيرون از محدوده آن باقي مانده است. كشورهايي كه در چند دهه گذشته حاضر به چشم‌پوشي از نقش پدرخواندگي ايالات متحده در بسياري از حوزه‌هاي سياست خارجي نبودند اكنون براي نشان دادن مخالفت خود با سياست‌هاي امريكا در قبال ايراني كه جورج بوش، از روساي جمهور امريكا آن را محور شرارت خوانده بود به مقصد تهران بليت مي‌گيرند و در صحن مجلس شوراي اسلامي نشسته و به سخنان رييس‌جمهور منتخب ايران در منطقه‌اي كه متحدان امريكا برگزاري انتخابات را فعلي حرام مي‌دانند، گوش مي‌دهند. در همين جلسه حسن روحاني در يكي از نخستين اظهارنظرهاي خود در نخستين ساعات آغاز به كار دولت دوازدهم در حضور متحدان امريكا، عنان كلام را به انتقاد از واشنگتن مي‌سپارد و اين كشور را به عدم توجه و تعهد نسبت به يك تفاهمنامه چندجانبه بين‌المللي متهم مي‌كند. در نطق حسن روحاني كلمات به گونه‌اي در كنار هم چيده شده‌اند تا نشان دهند كه واشنگتن با تهديد خروج از برجام نه تنها براي هزارمين بار در تاريخ معاصر ايران غيرقابل اعتماد بودن خود را به مردم ايران اثبات مي‌كند بلكه اين‌بار اين شركا و متحدان اصلي امريكا در اقصي نقاط جهان نيز هستند كه متوجه غيرقابل اعتماد بودن امريكا به عنوان يك شريك يا حتي طرف مذاكره خواهند شد. اين سخنان حسن روحاني در ذهن نمايندگان كشورهاي مختلف كه در جلسه تحليف حضور داشتند مصداق عيني نيز دارد و درست در همان حوالي زماني برگزاري مراسم تحليف بود كه دولت امريكا نامه خروج خود از توافق جوي پاريس را به سازمان ملل فرستاد. در حالي كه جهان از تماشاي رفتارهاي ضد و نقيض رييس‌جمهور جديد امريكا شوكه شده است و افشاي مكالمه‌هاي تلفني وي در نخستين روزهاي حضور در قدرت با نخست وزير استراليا و رييس‌جمهور مكزيك نيز نشان از اين دارد كه براي نفر اول كاخ سفيد اعتبار شخصي‌اش مهم‌تر از تعهدات بين‌المللي است، حسن روحاني با كنايه به بي‌تجربگي ترامپ در عالم سياست اشاره مي‌كند و تاكيد مي‌كند كه نوآمدگاني كه قصد پاره كردن توافق هسته‌اي را دارند، بدانند كه با اين كار طومار عمر سياسي خود را پاره خواهند كرد و جهان اين بدعهدي آنان را فراموش نخواهد كرد. ترامپ براي زيرپا گذاشتن برجام به حداقل دو مساله نياز دارد: تطميع سياسي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براي عدم تاييد پايبندي ايران به توافق هسته‌اي و جلب همراهي كشورهاي اروپايي. براساس گزارش‌هاي رسانه‌اي موجود، واشنگتن تلاش براي زيرسوال بردن پايبندي ايران به تعهدات خود از طريق آژانس بين‌المللي را آغاز كرده و حتي برخي منابع مي‌گويند كه هيات امريكايي حاضر در آخرين جلسه كميسيون مشترك در وين كه قريب به 10 روز قبل ميان ايران و نمايندگان 1+5 برگزار شد، درخواست براي تشديد بازرسي‌ها و بازبيني‌ها از تاسيسات هسته‌اي و نظامي ايران را به سه كشور اروپايي و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تحويل داده‌اند. تاكنون اما آژانس در 6 گزارش جامع خود پايبندي تهران به توافق هسته‌اي را اعلام كرده است و به نظر نمي‌رسد كه در سايه چنين ساز و كاري واشنگتن بتواند حداقل در كوتاه يا ميان‌مدت به نتيجه ملموس قابل استنادي براي خروج از برجام يا متهم كردن تهران به عدم پايبندي برسد. جلب مشاركت كشورهاي اروپايي در پروژه منزوي كردن دوباره تهران نيز به سراب مي‌ماند.
اروپايي‌ها حتي بهره‌برداري‌هاي اقتصادي از برجام را هم آغاز كرده‌اند و در يك سال و هشت ماه گذشته طوماري از توافق‌هاي چندميليارد دلاري را با تهران امضا كرده‌اند و در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد كه امريكا تنها در محروم كردن سيستم مالي خود از تجارت با ايران موفق عمل كرده است.
درحالي كه واشنگتن در اقدامي جديد تمامي تحريم‌هاي غيرهسته‌اي عليه ايران را تجميع و دامنه تحريم‌هاي پيشين را گسترده‌تر كرده است اما به نظر نمي‌رسد كه بازگرداندن سيستم تحريمي پيشين عليه تهران در حالي كه شاكله اين نظام تحريمي با برجام از هم فروپاشيده است، كار آسان و ممكني در يك بازه زماني كوتاه و ميان مدت باشد. در چنين شرايطي تنها مسير پيش روي ترامپ، اجراي سختگيرانه برجام به گونه‌اي است كه صبر ايران لبريز شود، زميني كه به نظر نمي‌رسد ايران تمايلي در توپ زدن در آن در مقطع فعلي كه جهان از سياست‌هاي ترامپ به ستوه آمده، داشته باشد. در تهران مردي از روز شنبه با مراسم تحليف عنوان رييس دولت دوازدهم را به خود اختصاص داده است كه چهره‌اي نام آشنا براي اروپايي‌ها از سال‌هاي نخستين رايزني‌هاي هسته‌اي ايران در بازه زماني 2003 تا 2005 است. شيخ ديپلماتي كه با اشاره به عزم ايران براي تعامل با صحنه جهاني، مي‌گويد به برجام به عنوان سرمايه‌اي براي به ثمر رسيدن بازي برد – برد در صحنه ملتهب بين‌المللي نگاه كنيد و همزمان در واشنگتن مردي هر روز جهان را با رويكردي تازه غافلگير مي‌كند كه گويا از شوهاي تلويزيوني به صحنه فضاي مجازي و توييتر پرتاب شده است تا امريكا را هر روز تنهاتر از ديروز كند.