اشعه
ماوراء بنفش
خطرِ در كمين
معصومه ابتكار
مدتي است كه وقتي براي هواشناسي به سايت‌هاي جهاني مراجعه مي‌كنم، مي‌بينم در ارتباط با ميزان تابش اشعه «ماوراي بنفش» يا «يو وي» هشدار مي‌دهند و براي تهران (و به تبع نقاط مختلف ايران) تا رقم ۱۰ را نشان مي‌دهند. واحد سنجش تابش، ميلي وات در سانتي‌متر مربع است و نمايه تابش فرابنفش كه از يك تا يازده است، ميزان آسيب اشعه را بيان مي‌كند؛ هشداري جدي كه بايد شهروندان شرايط حضور در چنين وضعيت مخاطره‌آميزي را براي سلامتي خود رعايت كنند. اخيرا نيز به خبري درباره ۱۲۵ هزار مورد جديد سرطان بر خوردم و اين يادداشت را از جنبه رشته خود و نيز تجربه‌اي كه در حوزه محيط زيست داشتم، مي‌نويسم تا نكاتي را با هموطنان عزيز در ميان بگذارم:
نخست اينكه امروزه بسياري از سرطان‌ها قابل پيشگيري است. ثابت شده است كه چگونگي تغذيه، تحرك و ورزش، كنترل استرس و عوارض روان تني آنكه سبب كاهش سطح ايمني مي‌شود و به‌طور كلي سبك زندگي ما در در كنار عوامل ژنتيكي مي‌تواند در بيماري‌زايي سرطان موثر باشد. يعني اگر سبك زندگي خود را در برابر آلاينده‌ها و آسيب‌هايي كه مي‌زنند، اصلاح كنيم و بهبود ببخشيم، مي‌توانيم با سرطان مقابله كنيم. بنابراين هم مردم در سطح فردي و سازمان‌هاي مردم‌نهاد و سازمان‌هاي تخصصي و هم دولت در سطح اجتماعي بايد برنامه‌ريزي‌هاي درست داشته باشند. دوم اينكه بعضي از عوامل سرطان به مسائل زيست محيطي بازمي‌گردد. محيط زندگي انسان امروزه مملو از آلاينده‌ها و تركيبات شيميايي در هوا، آب، غذا مانند بقاياي سم و كود فرآورده‌هاي كشاورزي و نيز ميكروپلاستيك‌ها و نانوپلاستيك‌ها است كه به عنوان عوامل ايجاد سرطان مطرح هستند. عوامل شناخته‌شده‌اي كه لازم است مورد تاكيد قرار گيرد، مساله اشعه يو وي بتا و تخريب لايه اوزون است. لايه اوزون يك لايه حفاظتي است در جو بوده و در واقع حافظ جو در برابر اشعه نامطلوب خورشيد يعني يو وي بتا است.
تخريب لايه اوزون كه به دليل مواد شيميايي ساخته شده توسط بشر صورت گرفت، از حدود ۳۰ سال پيش شناخته شد و كنوانسيون وين و پروتكل مونترال براي مقابله با مواد مخرب آن شكل گرفت. در بين كنوانسيون‌ها و پروتكل‌هاي محيط زيستي اين دو نسبتا موفق ارزيابي مي‌شوند، چرا كه كشورها با هدف‌گذاري‌هاي مشخص براي آن اقدام كردند و موفقيت‌هاي خوبي به دست آمد. اين كنوانسيون هرساله نشست تخصصي دارد. در دوره مسووليتم در برخي از اين نشست‌ها به عنوان نماينده ايران در سطح وزرا شركت كردم و هموطنان عزيز بدانند كه ايران جزو كشورهايي بوده كه در بسياري از مراحل توانسته مواد مخرب لايه اوزون را از فرآيندهاي مختلف صنعتي حذف كند و بابت تلاش‌هايش در اين زمينه مورد تقدير جهاني نيز قرار گرفته است. با اين حال و به رغم آنكه روند تخريبي لايه اوزون تا حدي مهار شده، هنوز نگراني‌هايي وجود دارد؛ از جمله اينكه كماكان تابش يو‌وي بتا بيش از حد مجاز براي انسان است كه البته ميزان استاندارد آن براي توليد ويتامين دي ضروري و مطلوب است. همچنين اثرات نامطلوبي را بر طبيعت مي‌گذارد و مي‌تواند به فتوسنتز و انبارش كربن در گياهان آسيب جدي بزند. اين مساله با گرمايش زمين و افزايش ميزان گازهاي گلخانه‌اي نيز ارتباط دارد و مطالعات علمي اخير بر آن صحه گذاشته است. ولي از مهم‌ترين آثار افزايش اين تابش سرطان پوست است. گزارش‌هاي 2019 حاكي از حدود چهار ميليون كارسينوماي بازال سل، دو ميليون و چهارصد هزار كارسينوماي اسكواموس سل و سيصد هزار ملانوماي بدخيم است. اين موارد اگرچه در بعضي كشورها كاهش يافته و در بعضي مهار شده، ولي كماكان مساله‌اي جدي است. همين‌طور بيماري‌هاي چشمي كه سبب اختلالات بينايي مي‌شود ۸ درصد شايع بوده و دو نوع آب مرواريد مرتبط با يو وي مطرح است؛ آب مرواريد هسته‌اي و كورتيكال كه افراد ۲۰ سال به بالا و درصدي هم در افراد ۶۰ سال به بالا را در نواحي مختلف مبتلا كرده است.
البته چنانچه گفته شد اشعه يو وي فوايدي هم دارد كه مهم‌ترينش تامين ويتامين دي بوده و همچنين دانش روز نشان داده در كشتن ويروس‌ها و ميكروب‌ها موثر است. در دوره همه‌گيري كرونا نيز اين بحث مطرح بود كه ميان تابش اشعه يو وي و انتشار كوويد رابطه‌اي است و آيا افزايش تابش در برخي كشورها باعث غيرفعال كردن ويروس كرونا شده؟ كه اين هم بحث مهمي است. تابش يو وي در تجزيه مواد ارگانيك و موجودات مرده در آب و خاك و آزاد كردن دي اكسيد كربن و گاز متان كه گازهاي گلخانه‌اي محسوب مي‌شوند، نقش مفيد دارد و جزو فوايد آن است. در عين حال تاثير يو وي در بحث گرمايش زمين اينگونه است كه مي‌تواند آن را تشديد كند و به زيست بوم‌ها، گياهان و تنوع زيستي آسيب بزند. بنابراين بر سر اين موضوعات، بررسي‌ها و مطالعاتي مانند تاثيرات آن بر مواد شيميايي و غيره ادامه دارد و هرسال گزارش‌هايي به پنل‌هاي تخصصي كنوانسيون وين ارايه مي‌شود. اما دستورالعمل‌هاي لازم براي حفاظت از تابش مضر يو وي براي انسان‌ها چيست؟
نخستين دستورالعمل اطلاع‌رساني است. در شوراي سوم شهر تهران اين دستورالعمل را مصوب كرديم و بعد در سازمان حفاظت محيط زيست آن را مورد تاكيد قرار داديم. از جمله مكاتبه و پيگيري با دستگاه‌هاي ذي‌ربط كه بايد در كنار اطلاعات هواشناسي، اطلاعات مربوط به تابش اشعه يو وي مخصوصا در فصولي كه اين تابش افزايش پيدا مي‌كند، اطلاع‌رساني شود. مثلا در روزهايي كه تابش زياد است مانند همين روزهايي كه الان در آن قرار داريم به مردم گفته شود تا ميزان حضور زير نور آفتاب مخصوصا براي كودكان كاهش پيدا كند. همچنين افرادي كه شغل‌شان ايجاب مي‌كند مثلا كشاورزان عزيز از كلاه‌هاي آفتابگير استفاده كنند. اگرچه استفاده از كرم‌هاي ضدآفتاب هم توصيه مي‌شود ولي بهترين كار اجتناب از حضور طولاني زير تابش مستقيم آفتاب و وسايلي است كه سبب سايه مي‌شود. در مورد حفاظت از چشم نيز استفاده از عينك‌هاي آفتابي استاندارد مورد تاكيد است. اين آگاهي‌رساني و عمل به آن مي‌تواند از سرطان پوست و آب مرواريد پيشگيري كند. توصيه ديگر فعال بودن در همكاري‌هاي جهاني عليه تخريب محيط زيست و به تبع آن نجات انسان‌ها از شرايط سخت زندگي است. همراهي با جامعه جهاني در حوزه محيط زيست نشان مي‌دهد كه كشور ما براي چند جانبه‌گرايي اهميت قائل است. اين امر مي‌تواند وجهه عمومي كشور را ارتقا بخشد و هم بهره‌گيري از خدمات و تبادل تجربه مشترك در اين حوزه مهم را ميسر كند. بنابراين از دولت انتظار مي‌رود در اين زمينه اقدامات لازم را انجام دهد و رسانه ملي و ساير رسانه‌ها نيز به آگاهي‌بخشي و اطلاع‌رساني مبادرت ورزند. ما بايد به‌طور مستمر به آموزش اصلاح سبك زندگي همت گماريم تا شاخص‌هاي سلامت شهروندان ايراني به صورت فزاينده بهبود يابد.