توليد هندوانه
آب بيشتري مصرف مي‌كند
يا گندم و علوفه؟
اين هندوانه مظلوم
آيا هندوانه چون آبدار و سنگين است، پس محصول آب‌بر و پرمصرفي است؟
اردوان آذري
اين روزها گفتمان غالب در محافل عمومي و شبكه‌هاي اجتماعي، تاييد‌كننده اين گزاره است. غالبا گفته مي‌شود كه توليد هندوانه نيازمند مصرف زياد آب و صادرات آن، همان صادرات آب است، آن هم آب فراوان كه با اين وضعيت بي‌رمق منابع آب كشور و بروز خشكسالي‌ها، كار درستي محسوب نمي‌شود. در اين نوشتار ميزان اعتبار و درستي اين گفتمان مورد بحث و ارزيابي قرار مي‌گيرد. بد نيست ابتدا به چند داده كشوري در خصوص هندوانه اشاره شود. سطح كشت هندوانه در كشور ما حدود 85 هزار هكتار است كه از اين اراضي، سالانه 3/3 ميليون تن با متوسط عملكرد حدود 38 تن در هكتار هندوانه برداشت مي‌شود. نكته قابل توجه، كشت ديم اين محصول در برخي نواحي كشور مانند آذربايجان شرقي و غربي، قزوين، خراسان شمالي و جنوبي و گيلان است كه سطح آن جمعا حدود 6 هزار هكتار بوده و از آن حدود 88 هزار تن محصول با عملكرد نزديك به 15 تن در هكتار برداشت مي‌شود. با احتساب قيمت عمده‌فروشي يك كيلو هندوانه (2) در مردادماه 1401 برابر 35000 ريال، ارزش اقتصادي كل توليد هندوانه (آبي) كشور معادل 115 هزار ميليارد ريال برآورد مي‌شود. به دليل وجود بازارهاي صادراتي در همسايگي ايران، مانند كشورهاي عربي حوزه خليج‌فارس و درياي عمان، روسيه، عراق، تركيه و كشورهاي آسياي ميانه، محصول هندوانه كشور ما ارزش صادراتي مناسبي دارد به‌گونه‌اي كه طي سال 1400 حدود 900 هزار تن هندوانه به ارزش 208 ميليون دلار به 43 كشور جهان صادر شده است(3).
نياز خالص آبياري هندوانه و مقايسه آن
با تعدادي از محصولات كشاورزي
نياز خالص آبياري گياهان عبارت از مقدار آب مورد نياز گياه براي رشد و توليد مناسب با در نظر گرفتن مقدار تبخير و تعرق گياه و كسر باران موثراست. بديهي است كه مقدار كل آب مصرفي براي توليد محصولات زراعي به دليل وجود پاره‌اي تلفات آب در مسير انتقال، توزيع و مصرف آب در مزرعه يا آبياري خاك‌آب و نيز نياز آبشويي خاك، بيشتر از آن بوده و به آن نياز ناخالص آبياري گفته مي‌شود. نياز خالص آبياري هندوانه و تعدادي از محصولات زراعي متداول در برخي دشت‌هاي كشور به استناد(4) NETWAT در جدول 1 آورده شده است. در اين جدول ملاحظه مي‌شود كه نياز خالص آبياري هندوانه حداقل 3200 و حداكثر 6170 مترمكعب در هكتار است. مقايسه مقادير نياز خالص آبياري هندوانه با ساير محصولات مورد نظر در نمودار 1 ارايه شده است. ملاحظه مي‌شود كه نياز آبياري هندوانه كه در نمودار با رنگ قرمز مشخص شده است، نسبت به ساير محصولات زراعي، مقدار زيادي نبوده و تقريبا مشابه ساير محصولات است. حتي نياز آبياري محصولاتي مانند گوجه‌فرنگي و سيب در همه دشت‌هاي منتخب بيش از هندوانه است.در مقايسه با گندم پاييزه، نياز آبياري هندوانه تا 80 درصد بيشتر است كه بخشي از آن مربوط به تامين نياز آبي گندم پاييزه از طريق بارندگي در فصول زمستان و اوايل بهار است كه موجب كاهش نياز آبياري آن مي‌شود. متوسط نياز خالص آبياري هندوانه در اين دشت‌ها برابر 4386 مترمكعب در هكتار است كه از متوسط نياز سيب، گوجه‌فرنگي و سبزيجات كمتر و تقريبا مشابه سيب‌زميني است. به اين‌ترتيب از نظر نياز خالص آبياري، گفتمان غالب مبني بر مصرف بالاي آب در كشت هندوانه صحت ندارد. مصرف آب هندوانه، نظير تعدادي از ساير محصولات متداول كشت و حتي گاه كمتر از آن است.
دوره رشد هندوانه
در مقايسه با ساير محصولات زراعي
دوره رشد و محصول‌دهي گياهان از عوامل موثر در ميزان مصرف آب است. در محصولات زراعي، با افزايش دوره رشد، ميزان نياز آبي نيز غالبا افزايش مي‌يابد. در نمودار 2 دوره رشد محصولات زراعي در تعدادي از دشت‌هاي كشور در كنار هم ارايه شده است. اطلاعات اين نمودار نيز از NETWAT استخراج شده است. دوره رشد هندوانه از حداقل 111 تا حداكثر 155 روز در دشت‌هاي مختلف تغيير مي‌كند. متوسط دوره رشد هندوانه در دشت‌هاي منتخب 128 روز است كه در مقايسه با ساير محصولات، جز سبزيجات و ذرت علوفه‌اي، از دوره رشد بقيه محصولات كمتر است. دوره رشد سيب، گوجه‌فرنگي و سيب‌زميني به ترتيب 202، 152 و 150 روز است. ملاحظه مي‌شود كه دوره رشد اين محصول به‌طور متوسط حدود 4 ماه است و اين امر، ميزان مصرف نه چندان زياد آب را توج يه مي‌كند.
نياز آبياري خالص براي توليد يك كيلوگرم
هندوانه در مقايسه با ساير محصولات
اگر محصولي آبدار باشد، لزوما به معني نياز آبي بالاي آن نيست. محصولي كه توليد نهايي آن خشك است (مانند غلات و حبوبات)، به معني اين است كه كم و بيش همه آب مصرفي آن صرف تبخير و تعرق شده و به هوا رفته و تناژ محصول توليدي، تنها ماده خشك را شامل مي‌شود.در حالي كه در محصول آبدار مانند هندوانه، خربزه و گوجه‌فرنگي، بخشي از آب مصرفي در محصول توليدي جمع مي‌شود كه هر چند مقدار آن نسبت به مقدار آب مصرفي ناچيز است؛ ولي در تناژ توليد محصول، اثر زيادي داشته و از نظر فروش محصول، مقداري از آب مصرفي، به قيمت محصول به فروش مي‌رسد. متوسط عملكرد در واحد سطح هندوانه و ساير محصولات مورد بررسي در استان‌هاي مختلف در جدول2 نشان داده شده است.