برزخ برجامي
عبدالرضا فرجي‌راد
روابط ايران و اتحاديه اروپا در دو، سه ماه اخير سير نزولي داشت. چندين عامل در كاهش كيفيت روابط دو طرف تاثير داشت. بر اثر افزايش تشنجات در منطقه خليج فارس و تنگه هرمز، برخي كشورهاي اروپايي تصميم گرفتند از برخي متحدان منطقه‌اي خود حمايت و پشتيباني كنند. شهادت سردار سليماني و موضع‌گيري نامناسب و ناپسند برخي پايتخت‌هاي اروپايي...
واكنش‌ها به حمله تلافي‌جويانه ايران به پايگاه عين‌الاسد در عراق و البته گام پنجم اقدامات تقابلي ايران در چارچوب برجام و اقدام سه كشور اروپايي در كليد زدن فرآيند حل اختلاف برجام، عواملي بودند كه در افول روابط دو طرف نقش داشتند. در همين شرايط تحولات در راس اتحاديه اروپا هم در حال روي دادن بود و فدريكا موگريني، نماينده عالي پيشين اتحاديه اروپا در سياست خارجي جاي خود را به جوسب بورل داد. همزمان در بريتانيا هم بوريس جانسون با ديدگاهي متفاوت از ديدگاه سياست خارجي دولت پيشين روي كار آمد و بعد از برگزاري يك انتخابات زودهنگام، جايگاه خود را به عنوان نخست‌وزير تثبيت كرد. به علت اين تغيير و تحولات در اتحاديه اروپا، تيم جديد سياست خارجي اروپا، هنوز به درستي در مقام خود جا نيفتاده بودند تا بتوانند در قبال تحولات اخير يك موضع حساب شده و قاطع اتخاذ كنند و بتوانند نظرات اروپايي‌ها را براي حفظ روابط با تهران تجميع كنند. موضع‌گيري لندن در ماه‌هاي گذشته، از جمله پيوستن به ائتلاف تحت رهبري امريكا در خليج فارس يا ادعاي آمادگي براي پذيرفتن توافق ترامپ به جاي برجام، باعث افزايش شكاف در موضع‌گيري‌هاي اروپا شده بود. جوسب بورل در شرايطي به تهران سفر كرد كه تنش‌هاي ماه‌هاي اخير تا اندازه‌اي فروكش كرده است؛ بعد از حمله تروريستي امريكا در فرودگاه بين‌المللي بغداد كه باعث شهادت سردار سليماني شد و واكنش ايران به اين اقدام در حمله به پايگاه عين‌الاسد، دست‌كم به شكل موقت رويارويي‌ها متوقف شده است. جوسب بورل هم به عنوان نماينده عالي جديد اتحاديه اروپا در سياست خارجي در مقام خود مستقر شده و جا افتاده است. بعد از سفر محمدجواد ظريف، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران به هندوستان و ديداري كه در آنجا ميان بورل و ظريف انجام شد، نماينده اتحاديه اروپا براي مذاكرات تكميلي به تهران سفر كرده است تا راهكاري براي بهبود شرايط روابط ايران و اتحاديه اروپا پيدا كند. به گمان من يكي از اصلي‌ترين خواسته‌هاي بورل در شرايط كنوني اين است كه ببيند تا چه اندازه مي‌تواند تهران را قانع كند تا اقداماتي را كه جمهوري اسلامي ايران ممكن است در قالب گام پنجم كاهش تعهدات هسته‌اي در چارچوب برجام بردارد، متوقف كند. اين احتمال وجود دارد كه اروپايي‌ها براي اينكه ايران را به توقف اجراي گام‌هاي تقابلي ترغيب كنند، پيشنهاداتي براي فعاليت اينستكس مطرح كنند. البته قطعا پيشنهادات و امكاناتي كه اروپايي‌ها در نظر دارند، بسيار كمتر از سطح انتظار و توقع ايران است. بعد از شكست طرح امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه، به دليل مخالفت امريكا، اروپايي‌ها چندان دست خود را براي ابتكارهاي تازه بدون همكاري دولت ايالات متحده امريكا باز نمي‌بينند. اما در عوض مشاهده مي‌كنند كه ايران نه‌تنها گام پنجم را اعلام كرده، بلكه گمانه‌زني‌هايي در مورد احتمال خروج ايران از پيمان عدم اشاعه (NPT) در صورت ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت سازمان ملل متحد مطرح مي‌شود. اروپايي‌ها بعد از مدت‌ها تعلل در اجراي تعهدات‌شان مطابق برجام، باز هم به تكاپو افتاده‌اند كه ارزيابي كنند آيا در چارچوب توانايي‌هاي‌شان مي‌توانند امتيازهايي به ايران بدهند كه ايران را به نگه داشتن اقدامات تقابلي‌اش راضي كنند؟ تصور من اين است كه سفر جوسب بورل به تهران، در واقع نوعي ارزيابي و زمينه‌سنجي براي بروكسل است كه چگونه و با چه امتيازاتي ممكن است بتواند ايران را به تعديل مواضع راضي كند. در واقع نتايج اين سفر، زمينه‌اي براي مذاكره ميان كشورهاي اروپايي خواهد بود تا بتوانند بر اساس ارزيابي از خواسته‌هاي تهران، ابتكارها و پيشنهادهايي در حد توان خود براي كسب رضايت تهران ارايه دهند. قطعا ادامه اين مذاكرات در چارچوب مذاكرات مربوط به كميسيون مشترك برجام با ايران ادامه خواهد يافت. هر چند قرار بود كه نشست ماه جاري ميلادي براي كميسيون مشترك برجام به بررسي مكانيسم حل اختلاف درخواست شده توسط سه كشور اروپايي بپردازد، اما حالا با فروكش كردن نسبي تنش‌ها، هشدار ايران مبني بر خروج از پيمان عدم اشاعه و اعلام عدم همراهي چين و روسيه با سه كشور اروپايي براي ارجاع پرونده هسته‌اي ايران به شوراي امنيت، اروپايي‌ها تلاش خواهند كرد تا مذاكرات را به سمت كسب رضايت ايران، براي حفظ وضع موجود و شايد بهبود شرايط اجراي برجام سوق دهند. به نظر مي‌رسد كه در شرايط كنوني در تهران و بروكسل، نگاه غالب اين باشد كه در صورت عدم تكرار تحولات غيرقابل پيش‌بيني، همچون اقدام تروريستي اخير امريكا، شرايط موجود برجام دست‌كم تا زمان انتخابات بعدي ايالات متحده امريكا حفظ شود. اروپايي‌ها احساس مي‌كنند كه رقباي دونالد ترامپ از حزب دموكرات، نگاهي نزديك‌تر به اروپايي‌ها در مورد برجام دارند و علاقه‌مند هستند كه اين توافق را حفظ كنند. به اضافه اينكه اروپايي‌ها مطمئنا به اين نتيجه رسيده‌اند كه ارجاع پرونده برجام به شوراي امنيت، يك امتياز و هديه سياسي براي دونالد ترامپ در آستانه انتخابات است كه هم تبليغات انتخاباتي او را تقويت مي‌كند و هم اجازه مي‌دهد كه سياست‌هاي آشوب‌زا و تنش‌آفرين واشنگتن در منطقه آسياي غربي و خليج فارس تقويت شود. حفظ شرايط برزخي موجود برجام، فعلا خواست مشترك تهران و اروپا به نظر مي‌رسد، هر چند اگر هر يك از طرفين تواني داشته باشند، بدشان نمي‌آيد كه در قالب مذاكرات پيش رو، از اين توان براي بهبود شرايط اجراي برجام و افزايش اجراي تعهدات دو طرف استفاده كنند. هر چند استفاده از اينستكس در جهت عادي‌سازي روابط تجاري تهران و اروپا، فعلا ممكن به نظر نمي‌رسد، اما اروپايي‌ها ممكن است گام‌هايي عملي همچون اقدامي كه اخيرا از سوي سوييس انجام شد را پيشنهاد كنند و از ايران بخواهند كه فعلا براي اجراي گام‌هاي تندتر در قبال كاهش تعهد خودداري كند.