63 هزار سال قدمت سكونت انساني در ايران
گروه اجتماعي|با ثبت «غارهاي پارينه سنگي دره خرم‌آباد» توسط يونسكو، تعداد آثار باستاني ايران در فهرست ميراث جهاني به 29 اثر افزايش يافت. غارهاي پارينه سنگي دره خرم‌آباد با عنوان‌هاي ديگري از جمله محوطه‌هاي پيش از تاريخ و غارهاي پيش از تاريخ دره خرم‌آباد هم شناخته مي‌شوند. اين محوطه شامل غارهاي «كلدر، يافته، كونجي، گيلوران، قمري» و همچنين، پناهگاه سنگي «گرارجنه»، جمعه هفته قبل (20 تير) و در چهل و هفتمين اجلاس كميته ميراث جهاني يونسكو كه در شهر پاريس برگزار شد، به ثبت جهاني رسيد. پرونده دره خرم‌آباد، مجموعه‌اي شامل 5 غار، به علاوه قلعه ساساني فلك‌الافلاك، پناهگاه سنگي گرارجنه و پل شكسته (پل شاپوري) بود ولي در چهل و هفتمين اجلاس كميته ميراث جهاني يونسكو، قلعه ساساني فلك‌الافلاك و همچنين، پل شكسته، از ثبت در فهرست ميراث جهاني كنار گذاشته شدند. با وجود آنكه يك روز بعد از ثبت جهاني غارهاي دره پيش از تاريخ خرم‌آباد، خبرگزاري مهر در گزارشي به نقل از يونسكو اعلام كرد كه دليل حذف قلعه فلك‌الافلاك از ثبت در فهرست ميراث جهاني يونسكو، فقدان مستندات كافي، راهبردهاي حفاظتي يكپارچه و انسجام زماني يا موضوعي با غارهاي پيش از تاريخ، فقدان پيوند زماني براي قلعه‌اي از دوره ساساني در كنار محوطه‌هايي از دوره پارينه سنگي و همگن نبودن اجزاي اين پرونده مشترك از نظر دوره تاريخي بوده، سه روز بعد از برگزاري جلسه چهل و هفتم كميته ميراث جهاني يونسكو، خبرگزاري تسنيم در گزارشي نوشت كه دليل جا ماندن قلعه تاريخي فلك‌الافلاك از ثبت در فهرست ميراث جهاني، تصرف حريم تاريخي اين قلعه ساساني توسط سپاه لرستان بوده است. در گزارش خبرگزاري تسنيم آمده است: «اعمال مديريت يكپارچه اداره كل ميراث فرهنگي استان بر قلعه فلك‌الافلاك و آزادسازي حريم قلعه، از‌جمله ايرادات وارده ازسوي سازمان جهاني يونسكو در مسير ثبت جهاني اين قلعه است كه قوه قضاييه با ايجاد همكاري و هم‌افزايي بين دستگاهي درصدد رفع اين ايرادات برآمده تا در اجلاس سال آينده سازمان جهاني يونسكو شاهد ثبت جهاني قلعه فلك‌الافلاك نيز باشيم. 19 بهمن ماه سال گذشته در جريان سفر رييس قوه قضاييه به استان لرستان، با حكميت و ورود رييس سازمان قضايي نيروهاي مسلح، تفاهمنامه‌اي بين سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و سازمان ميراث فرهنگي، براي آزادسازي حريم قلعه فلك‌الافلاك به منظور ثبت جهاني مجموعه تاريخي، منعقد شد. براساس تفاهمنامه منعقد شده ميان سپاه استان لرستان و اداره كل ميراث فرهنگي استان كه با ورود دستگاه قضايي انجام شد، بنا شد اقدامات لازم جهت تامين نظر يونسكو به منظور ثبت جهاني قلعه تاريخي فلك‌الافلاك انجام شود. در همين راستا، اداره كل ميراث فرهنگي لرستان پس از 11 سال، مجددا به محل قبلي خود در دامنه قلعه فلك‌الافلاك بازگشت.» در ادامه گزارش خبرگزاري تسنيم به نقل از امير هوشنگ فتحي؛ رييس سازمان قضايي نيروهاي مسلح استان لرستان آمده است: «سازمان جهاني يونسكو براي ثبت جهاني قلعه فلك‌الافلاك، يك‌سري موانع و پيش‌شرط‌ها را اعلام كرده بود و اداره كل ميراث فرهنگي استان لرستان بايد اين موانع را مرتفع مي‌كرد. اولين شرط سازمان جهاني يونسكو براي ثبت جهاني اين قلعه، اعمال مديريت يكپارچه اداره كل ميراث فرهنگي بر دامنه قلعه تاريخي فلك‌الافلاك بود. مانع ديگري كه از ناحيه اين سازمان مطرح شده بود آزادسازي حريم قلعه فلك‌الافلاك بود كه در حال حاضر اين منطقه دراختيار سپاه حضرت ابوالفضل (ع) استان است. قوه قضاييه در جريان اين موضوع قرار گرفته بود و از طرفي به اين موضوع واقف بود كه ثبت جهاني اين قلعه يكي از مطالبات به‌حق و جدي مردم استان است. بر اين اساس در آستانه سفر رياست قوه قضاييه و اعضاي شوراي عالي قضايي به استان لرستان كه در بهمن ماه 1403 انجام شد اين موضوع توسط رياست قوه قضاييه بررسي شد. با توجه به خواست عمومي مردم استان و با عنايت به اينكه حريم قلعه فلك‌الافلاك دراختيار سپاه حضرت ابوالفضل(ع) استان بود، حكميت اين موضوع به سازمان قضايي نيروهاي مسلح محول شد. بر اين اساس شوراي عالي قضايي، آزادسازي حريم قلعه فلك‌الافلاك را در دستور كار قرار داد و آن را مصوب كرد. در اين مصوبه امورات جاري روند آزادسازي اين قلعه به سازمان قضايي نيروهاي مسلح سپرده شد و با ورود رييس سازمان قضايي نيروهاي مسلح به اين موضوع، تفاهمنامه‌اي با سپاه پاسداران منعقد و در اين تفاهمنامه دو بند مهم گنجانده شد. براساس بند اول اين تفاهمنامه و به منظور تحقق يكي از پيش‌شرط‌هاي سازمان جهاني يونسكو، اعمال مديريت يكپارچه اداره كل ميراث فرهنگي استان بر قلعه فلك‌الافلاك با قيد فوريت در دستور كار قرار گرفت. در اين راستا سازمان قضايي نيروهاي مسلح استان لرستان ضمن رايزني با مسوولان مربوطه، بازديد‌هاي ميداني مستمر از اين مجموعه را در دستور كار قرار داد و بند اول اين تفاهنامه در تاريخ 13 خرداد ماه 1404 عملياتي شد و اعمال مديريت يكپارچه اداره كل ميراث فرهنگي بر دامنه قلعه فلك‌الافلاك محقق و اين مانع در مسير ثبت جهاني قلعه مرتفع شد. بند دوم تفاهمنامه مذكور مربوط به آزادسازي حريم قلعه فلك‌الافلاك توسط سپاه پاسداران بود. در حال حاضر سايت سپاه كه بناست با آزادسازي حريم قلعه در آن منطقه مستقر شود از پيشرفت فيزيكي 80درصدي برخوردار است. بازديد‌هايي نيز از سايت جديد محل استقرار سپاه استان به عمل آمده است. جلسات متعددي با مسوولان سپاه پاسداران استان داشتيم و گزارش‌هايي ازسوي اين مسوولان ارايه شده و اميدواريم قبل از موعد مقرر در تفاهمنامه، فرآيند انتقال سپاه به مكان جديد و آزادسازي حريم قلعه اتفاق بيفتد. اميدواريم با انتقال فرماندهي سپاه استان به مكان جديد، مردم غيور و انقلابي استان شاهد ثبت جهاني اين قلعه ارزشمند در سازمان جهاني يونسكو باشند و به موازات ثبت جهاني اين قلعه، شاهد توسعه فرهنگي و اقتصادي و جذب گردشگران داخلي و خارجي در استان باشيم و بخشي از جوانان مستعد و تحصيلكرده استان در كنار اين رونق گردشگري مشغول به كار شوند.» شواهد روشن و از جمله سنگ نگاره‌هاي مويد قدمت 63 هزار ساله سكونت انساني در مجموعه غارهاي دره خرم‌آباد و همچنين، پناهگاه سنگي «گرارجنه» و نتايج متقن آزمايش‌هاي تخصصي و بين‌المللي بر اصالت اين آثار، دليل اصلي مهر تاييد يونسكو براي ثبت قديمي‌ترين زيست گاه بشر و محل سكونت انسان اوليه در فهرست ميراث جهاني بوده چنان‌كه خبرگزاري مهر به نقل از مدير نشست كميته ميراث جهاني در يونسكو و با اشاره به تاكيد مكرر اين مدير بر ارزشمندي جهاني مجموعه غارهاي دره خرم آباد، نوشت: «تاكنون هيچ مكان تاريخي با اين ميزان قدمت اثبات‌شده زيستي در هيچ‌يك از كشورهاي جهان شناسايي و تاييد نشده و بنابراين، اين ثبت نه فقط براي ايران، بلكه براي بشريت و حافظه جهاني، يك رويداد شگرف و بي‌سابقه محسوب مي‌شود. محوطه‌هاي پيش از تاريخ دره خرم‌آباد از معدود نقاطي است كه چرخه كامل تحول انسان از دوران پارينه‌سنگي تا عصر آهن را مستند مي‌كند و معناي تمدني نهفته در لايه‌هاي خاك و سنگ اين منطقه، گواهي زنده بر نقش تعيين‌كننده ايران در شكل‌گيري هويت و تاريخ جهاني انسان است.در پرونده محوطه‌هاي دره خرم‌آباد، تمركز اصلي بر جنبه‌هاي علمي، مانند تحليل فناوري ابزارسازي سنگي، شواهد تفكر نمادين، نئاندرتال‌ها و مهاجرت انسان اوليه بوده است.»
به دنبال ثبت اين مجموعه ارزشمند در فهرست ميراث تاريخي جهان، سيدرضا صالحي‌اميري، وزير ميراث فرهنگي از اين رخداد مبارك براي تاريخ ايران با عنوان «بازگشت ايران به متن روايت جهاني تمدن» ياد كرد و گفت: «محوطه‌هاي دره خرم‌آباد از قدمتي بالغ بر ۶۳ هزار سال برخوردارند؛ آماري كه تاكنون هيچ كشور ديگري در جهان براي يك زيستگاه انساني ارايه نكرده است. اين موفقيت، پاسخي فرهنگي به پروژه ايران‌هراسي است. در روزهايي كه منطقه در آتش جنگ و خشونت مي‌سوزد، ملت ايران با صداي فرهنگ وارد ميدان شده است. ثبت جهاني دره تاريخي خرم‌آباد، اثبات اين واقعيت است كه ما ملتي هستيم برخاسته از سنگ، خاك، صلح و دانايي، نه از خشونت و سلطه‌طلبي.» عليرضا ايزدي، مديركل ثبت و حريم آثار، حفظ و احياي ميراث معنوي و طبيعي هم در يادداشتي ضمن تبريك جهاني شدن محوطه‌هاي تاريخي خرم‌آباد نوشت: «نحوه و چگونگي نگارش و دفاع از پرونده، فارغ از مباحث علمي و تخصصي آن (كه به مدد كاوش‌ها وبررسي‌هاي باستان‌شناسي هيات‌هاي مختلف كه از سال ۱۹۵۱ ميلادي در جريان بوده و قريب به سه دهه درفهرست موقت يونسكو جاگرفته) در صحن علني كميته ميراث جهاني در نشست پاريس نشان يگانه بودن را براي ايران به ارمغان آورد. افتخاري كه شايد دراين برهه اهميتي صدچندان پيدا مي‌كند.» پيش از اين و طي دو دهه اخير، كارشناسان پژوهشگاه ميراث فرهنگي از نتايج تحقيقات تاييد قدمت تاريخي غارهاي پيش از تاريخ دره خرم‌آباد خبر داده بودند از جمله كه طبق نتايج يك پروژه تحقيقاتي بين‌المللي كه در سال 1393 به سرپرستي بهروز بازگير و با همكاري محققان و موسساتي از ايران، اسپانيا، انگستان و آلمان درباره قدمت تاريخي محوطه غار كلدر (يكي از محوطه‌هاي دره خرم‌آباد) انجام شد، قدمت يكي از لايه‌هاي مورد بررسي در اين غار، از 23 هزار تا بيش از 29 هزار سال تخمين زده شد اما لايه‌هاي ديگري از اعماق اين غار، قدمت بيش از 54 هزار سال را نشان مي‌داد كه درنهايت، نتايج تحقيقات ديگري در همين پروژه در سال 1399، قدمت 63 هزار ساله سكونت انسان نئاندرتال در اين غار را تاييد كرد. شهريور 1396، بهروز بازگير؛ محقق موسسه ديرين بوم‌شناسي و تكامل اجتماعي بشر، در سمينار علمي آخرين دستاوردهاي باستان‌شناختي غار كلدر خرم‌آباد به عنوان اولين زادگاه انسان هوشمند در غرب قاره آسيا اعلام كرد: «پيش از مطالعه اين غار تمام مطالعات انجام شده روي تعداد زيادي از محوطه‌ها قدمتي بيش از ۴۰ تا ۴۳ هزار را نشان نمي‌دهند و تمامي شواهد به دست آمده در رابطه با انسان هوشمند بيش از اين نيست. گمانه‌زني در غار كلدر منجر به كشف پتانسيل وجود انسان‌هاي هوشمند شد و در يك گمانه يك متر در يك متر توانستيم به لحاظ فني به لايه‌اي كه انسان‌هاي هوشمند در آن زندگي مي‌كردند دست يابيم. غار كلدر تنها از نظر تاريخ انسان‌هاي هوشمند مهم نيست، شواهدي دال بر وجود انسان‌هاي نئاندرتال نيز در غار يافت شده كه شامل ابزارهاي دست‌ساز ويژه شكار است كه به لحاظ باستان‌شناسي اين موضوع از اهميت بالايي برخوردار است. در اين غار نه‌تنها قدمت انسان‌هاي هوشمند را قديمي‌تر يافتيم بلكه شواهد فرهنگي نئاندرتال را نيز كشف كرديم و مشخص شد كه قدمت دره خرم‌آباد خيلي بيشتر است، به طوري كه مي‌توانيم ادعاي نخستين زادگاه بشر را در غرب آسيا داشته باشيم. در لايه‌هاي كلدر هفت تاريخ به دست آمد كه لايه چهارم مربوط به انسان‌هاي هوشمند است. مهم‌ترين لايه مربوط به۵۴ هزار و ۴۰۰ سال پيش بوده كه در كف لايه تاريخي پارينه سنگي جديد يافت شده است. قديمي‌ترين شواهد استفاده از قير طبيعي را در اين غار كشف كرديم به اين‌گونه كه براي قرار دادن سرنيزه روي دسته، بايد از مواد چسبناكي استفاده مي‌شد كه اين ماده قير بوده است، همچنين در چند نقطه اطراف غار، قير طبيعي پيدا شده كه با لكه‌هاي سياه رنگ روي سرنيزه‌ها يكي است. ابزارهاي شاخص يافت شده در غار، مشابه ابزار كشف شده در اروپاست و مشخص مي‌شود كه اين دانش از زاگرس به آنجا انتقال يافته است و حدود ۱۱ هزار سال طول كشيده كه انسان‌هاي هوشمند به اروپا رفتند.»