افزايش ريسك‌پذيري شهرهاي استان خراسان
مهدي زارع
استاد پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي
زمين‌لرزه 16 فروردين 1396 كه در ساعت 10 و 30 دقيقه بامداد رخ داد موجب خساراتي عمدتا به نواحي روستايي از توابع فريمان و تربت جام شد. البته كم جمعيت بودن پهنه كانوني و همچنين رخداد زمين‌لرزه در وسط روز موجب شد تا زمين‌لرزه، با وجود آنكه بزرگاي بيش از 6 داشت (1/6) و بنابراين زمين‌لرزه‌اي «شديد» از ديد زلزله‌شناسي محسوب مي‌شود، خوشبختانه تلفات چنداني نداشته باشد. البته از آنجا كه زمين‌لرزه در 86 كيلومتري جنوب شرق مشهد رخ داد و همچنين به دليل حضور جمعيتي حدود 4 ميليون نفر در مشهد و پيرامون آن و همچنين وجود ساختمان‌هاي بلند در مشهد، بيشترين اخبار مربوط به رويداد اين زمين‌لرزه از شهر مشهد مخابره شد.
پس‌لرزه‌ها طي هفته آينده و البته تا ماه‌هاي بعد ادامه خواهد داشت. آيا احتمال رخداد زلزله‌اي با بزرگاي بيشتر از 6 يا 7 در شهر مشهد و استان خراسان رضوي هست؟ اين سوال را بايد در دو بخش پاسخ داد.
آيا توان لرزه زايي در اين منطقه در اين حد وجود دارد؟ بله. وجود دارد. اما احتمال وقوع اين رخداد در كوتاه‌مدت يا دراز مدت چقدر است؟ در اين باره نمي‌توان پاسخ دقيقي داشت زيرا شبكه لرزه‌نگاري منطقه، هنوز زمين لرزه‌هاي كوچك را هم با دقت بالا رصد نمي‌كند و از طرفي، آمار كافي هم از زمين لرزه‌هاي كوچك در منطقه موجود نيست. ضمن آنكه بر همان داده‌هاي موجود از رخدادهاي زمين‌لرزه در منطقه، بررسي‌هاي دقيق علمي انجام نشده است.
در مجموع، پتانسيل و توان لرزه‌زايي در اين منطقه وجود دارد و با علم به وجود اين پتانسيل، موظفيم از نظر علمي محافظه‌كار باشيم. البته كانون زمين‌لرزه 16 فروردين 1396، مربوط به مشهد نبوده و در ناحيه فريمان رخ داده ولي جمعيت زياد در مشهد موجب شده تا مردم بيشتري آن را حس كنند و همچنين، وجود ساختمان‌هاي بلند موجب تشديد امواج لرزه‌اي شود. گسل مسبب اين زمين‌لرزه به احتمال زياد، روندي گسله‌اي است كه از فريمان به موسي آباد مي‌رسد و از شمال سفيد سنگ عبور مي‌كند. كانون زمين‌لرزه در جايي قرار دارد كه پهنه گسله كشف‌رود به گسل فريمان مي‌رسد. گسل كشف‌رود، گسلي است لرزه‌زا و احتمالا دو زمين‌لرزه 1673 (1052 هجري شمسي) و 1678 (1057 هجري شمسي) مشهد به دليل گسيختگي در آن روي داده‌اند.
اكنون 20 سال از زمين‌لرزه 20 ارديبهشت 1376 زلزله با بزرگاي 1/7 اردكول قاين در منطقه قائنات در جنوب خراسان مي‌گذرد. زمين‌لرزه‌اي كه موجب ايجاد گسلش سطحي به طول 125 كيلومتر در گسل آبيز در شمال شرقي استان سيستان و بلوچستان شد كه بيشترين مقدار گسلش سطحي ثبت شده تاكنون توسط زمين‌لرزه‌هاي ايران است.
زلزله 20 ارديبهشت 1376 قائن موجب تخريب 147 روستا، تخريب 12000 خانه، كشته شدن 1568 نفر، زخمي شدن 2600 نفر و بي‌خانمان شدن بيش از 50 هزار نفر شد كه بيشترين تعداد تلفات اين زمين‌لرزه در روستاي آبيز با 264 كشته همراه بود. خراسان محل رخداد زمين‌لرزه 25 شهريور 1357 طبس هم هست.
زمين‌لرزه‌اي كه حتي در تهران به فاصله مستقيم ۵۴۰ كيلومتر و در مشهد به فاصله مستقيم ۳۸۰ كيلومتر نيز احساس شد. زلزله طبس با بزرگاي 4/7 در ساعت 19 و 6 دقيقه غروب آفتاب با كشته شدن حدود 6200 نفر در شهرستان طبس همراه بود. البته در خود شهر طبس در هنگام حادثه، حدود 13000 نفر ساكن بودند كه اين، يكي از بيشترين ميزان تلفات در هنگام زلزله –كه در نيمه شب هم رخ نداده- در يك شهر است. تلفات بالاي انساني زلزله طبس در شرايطي رخ داد كه شهر تاريخي طبس عملا نابود شد و پس از رخداد زلزله، اثري از آن شهر زيباي تاريخي حاشيه كويري مركزي ايران باقي نماند.
اما آنچه مي‌توان به عنوان هشدار مطرح كرد، شهر مشهد از نظر جمعيت و وسعت، با يك سوم تهران برابري مي‌كند. اگر مشهد و تهران را از نظر پتانسيل خطر و لرزه خيزي مقايسه كنيم، در صورت رخداد زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي بيش از 6، با شرايط خوبي مواجه نخواهيم شد.
ايجاد مناطق حاشيه نشين در اطراف مشهد و ساير شهرهاي استان كه ناشي از خشكسالي‌هاي 10 الي 15 ساله اخير بوده و بالاترين ميزان مهاجرت را رقم زده، ريسك‌پذيري شهرهاي استان را افزايش داده ضمن آنكه ساخت و ساز مناطق حاشيه هم ضعيف و فاقد مقاومت است.
بافت فرسوده و ساختمان‌هاي مرتفع قديمي در شهرهاي استان هم ريسك خطر را افزايش داده و با توجه به اينكه استان خراسان رضوي، سابقه زمين‌لرزه‌هاي با بزرگاي بالاي 7 را داشته و علم زمين‌شناسي، تاكيد مي‌كند كه آنچه در گذشته اتفاق افتاده، حتما در آينده هم اتفاق خواهد افتاد، به نظر مي‌رسد كه ساكنان استان و به‌خصوص شهر مشهد، بايد بدون نگراني و اضطراب، ايمن‌سازي فضاي شهري، فضاي مسكوني و فضاي عمومي را به عنوان مطالبه‌اي از مسوولان استان، در راس خواسته‌هاي خود قرار دهند و به جاي فراموشگري نسبت به رخداد زمين‌لرزه، ايمن‌سازي و توسعه فرهنگ ريسك به مطالبه اصلي مردم تبديل شود.