سناريوهاي پيش روي عراق پس از داعش

داعش در عراق را مي‌توان به عنوان يك سازمان داراي سرزمين مشخص پايان يافته دانست؛ هرچند كه با تبصره بايد گفت كه هنوز در مناطقي همچون كركوك و ديالي عراق حضور دارند. اما به عنوان يك سازمان متمركز و داراي يك سرزمين كه تاريخ مصرف آن گذشته است. اكنون هرچند با توجه به تلاشي كه مردم عراق و نيروهاي نظامي اين كشور انجام دادند و نيروهاي بسياري را در اين راه از دست دادند، داعش در حال نابودي است، اما پايان داعش پايان مشكلات اين كشور نخواهد بود. چرا كه همچنان اراده‌هاي سياسي متناقضي خواهان تسلط بر عراق و مديريت آينده اين كشور هستند. يكي از مهم‌ترين اين اراده‌ها، اراده امريكايي‌ها بر اساس طراحي‌اي كه براي عراق انجام داده‌اند، است. آنها خواهان استمرار حضور خود و همچنين داشتن قدرت تعيين‌كننده در عراق از لحاظ نظامي (با گسترش سربازان)؛ سياسي (با بازي كردن روي گسل‌هاي قومي) و اقتصادي (با دست گذاشتن روي منابع نفت اين كشور در كردستان و جنوب) هستند. بنابراين يكي از قدرت‌هايي كه اراده سياسي آن مبتني بر پر كردن خلأ پس از نابودي داعش است، امريكا ست و براي سه بخش نظامي، سياسي و اقتصادي طراحي‌هايي انجام داده و سعي دارد به آنها عمل كند. از نيروهاي باقي مانده داعش نيز نمي‌توان با اطمينان كامل گفت كه عملياتي نخواهند داشت، بلكه اين احتمال بسيار زياد است كه با پراكنده شدن عده زيادي از نيروهاي داعش ميان آواره‌ها و مردمي كه از موصل، رمادي و انبار فرار كردند، دست به عمليات‌هاي انتحاري خواهند زد.
عراق پس از اين با مشكلات متعددي مواجه خواهد شد كه مي‌توان آنها را به اين ترتيب شمارش كرد. نخست مناطق آزاد شده در موصل، ديالي و انبار است. زيرا در اين مناطق با نيروهاي كرد و پيشمرگه‌اي كه در بخشي از عمليات مبارزه با داعش حضور داشتند، مواجه خواهد شد. كردها با تصرف برخي سرزمين‌هايي كه در اختيار داعش بوده مناطقي را به اشغال خود درآورده‌اند و مدعي حكومت بر اين مناطق پس از داعش هستند. مشكل بعدي مديريت موصل و استان نينوا است. با توجه به مولفه‌هاي اجتماعي عرب، كرد، تركمن، ايزدي، مسيحي، سني، شيعي و تركيب متنوع قومي موصل و مديريت اين استان بعد از داعش است. با توجه به ادعاهاي كردها و همچنين برخي از اشخاصي كه وابستگي به تركيه يا عربستان دارند، سعي مي‌كنند در نظم جديد حكومتي، در استان نينوا نقش ايفا كنند.
موضوع ديگر اقداماتي است كه بعثي‌هاي عراقي خارج از كشور با همكاري سازمان‌هاي امنيتي، اردن، عربستان، تركيه و امريكا براي اثبات موجوديت خود و كسب قدرت تحت پيشنهاد مصالحه ملي انجام مي‌دهند. موضوع ديگري كه ممكن است موجب گفت‌وگو نيز در داخل كشور بشود، نقش حشدالشعبي است. آنها نيروي عمده و موثر در آزادكردن چندين استان از داعش بودند و با وجود اينكه قانوني براي به رسميت شناختن آنها به تصويب رسيده و جزو نيروهاي نظامي عراق محسوب مي‌شوند اما گاهي سخناني در تعرض به ادامه فعاليت اين تشكيلات شنيده مي‌شود. نفس و حضور امريكايي‌ها در عراق همچنان يك موضوع جدي خواهد بود و آقاي ترامپ خواهان حضور تعداد بيشتري از نيروهاي امريكايي حداقل براي مدت پنج سال و به دنبال فعال كردن دوازده پايگاه زميني و هوايي در مناطق مختلف عراق خواهد بود. مشكل ديگري كه در اين بين مطرح است تداوم حضور نيروهاي تركيه در پايگاه بعشيقه و ساير مناطق عراق با داعيه مبارزه با كردهاي استقلال‌طلب است. اما در عمل اين اقدام در راستاي همكاري با حزب دموكرات كردستان عراق است و از طرفي خواهان ايجاد مناطق حايل ميان سايركردها با تركيه است كه شامل اشغال بخشي از خاك عراق نيز مي‌شود. مشكل ديگر، آوارگان استان‌هاي آزاد شده است كه به لحاظ خدمات انساني در شرايط سختي قرار دارند و از طرفي كشف افراد و گروه‌هاي نفوذي در ميان آوارگان كاربسيار مشكلي است كه مي‌تواند به مناقشه‌هايي جدي منجر شود. همچنين مشكل كم‌آبي عراق و كنترل آن توسط تركيه موجب هم خشكسالي و هم سيل در دوره‌هايي، بدون رعايت قوانين بين‌المللي حاكم بر سهم كشورهاي مسير آب است. از سوي ديگر مشكل بازسازي شهرها پس از آزادسازي بسيار مهم است. به نظر مي‌رسد هزينه بازسازي با توجه به جمعيت آواره بالغ بر 500 ميليارد دلار خواهد بود و با توجه به كمبود بودجه عراق اين مشكل خود را به‌شدت نشان خواهد داد و نيازمند مشاركت بين‌المللي در اين موضوع است. تامين امنيت شهرها دربرابر هسته‌هاي خفته تروريست‌ها نيز بحث بسيار مهمي است.

اما در اين بين پنج سناريو براي آينده عراق قابل تصور است. نخست اينكه امريكا دنبال پر كردن خلأ قدرت در مناطقي است كه از چنگال داعش خارج مي‌شود. به نظر مي‌رسد كه امريكا به دنبال تشكيل اقليم سني با حد و مرز مبهم است كه گاهي گفته مي‌شود حتي بخشي از اردن و حتي خاك سوريه را نيز شامل مي‌شود. در همين چارچوب سه مشكل و درگيري ممكن است به وقوع بپيوندد كه در راس آن درگيري سني- سني است. سناريوي دوم يك حكومت غيرمتمركز و اعطاي اختيارات گسترده به استان‌ها است.
سناريوي سوم مربوط به ايجاد يك حكومت مركزي قوي و حركت به سوي تشكيل دولت بر مبناي اكثريت سياسي است كه حتي اين سناريو مي‌تواند تغييراتي در شاكله حكومت از ساختار پارلماني به سمت رياستي باشد. سناريوي چهارم مربوط به تقسيم و تجزيه كشور و راه افتادن جنگ داخلي است كه اين غير محتمل به نظر مي‌رسد و در سناريوي آخر راه‌اندازي انتخابات زودرس داخلي كه اين موضوع نيز مشكلات خود را دارد و نيازمند اصلاحات قانون انتخابات است. جمهوري اسلامي ايران نيز بايد تمامي اين سناريوها را مورد مطالعه قرار دهد و هم براي حفظ امنيت خود و امنيت كشور عراق برنامه‌هاي خود را مد نظر قرار دهد.