دنياي پس از برجام چگونه خواهد بود؟
حميد روشنايي
وقتي در بيست و سوم تيرماه 1394 (14 جولای 2015) نمايندگان 6 قدرت جهاني (امريكا، روسيه، فرانسه، انگليس، چين و آلمان به همراه رييس سياست خارجي اروپا) و ايران توافق برجام را امضا نمودند، هرگز تصور نمي‌كردند كه پس از 10 سال فقط يك بند ضميمه آن را اجرا كنند و آن «اسنپ بك» باشد. در آن زمان، توقع بسياري از آن توافق مي‌رفت. در ايران همه منتظر بودند تا برجام به آنها آرامش، توسعه، گفت‌وگو و روابط خارجي گسترده با همه كشورها بدهد. در آن سوي ميز نيز، مذاكره‌كنندگان خود را فاتح يك قرارداد جمعي مي‌ديدند كه توانسته بودند خطر اتمي شدن يك كشور سركش را برطرف نمايند. باراك اوباما بلافاصله پس از اعلام توافق در وين، در نطقي تلويزيوني نتايج را ستود. او گفت: «امروز با مذاكره منطقي و قدرتمندانه جلوي گسترش سلاح هسته‌اي را در خاورميانه گرفتيم. اين توافق تمام راه‌هاي رسيدن احتمالي ايران به سلاح اتمي را بسته است.» او باز هم تأكيد كرد كه «بدون اين توافق خاورميانه با خطر يك جنگ جديد روبرو مي‌شد».
سال‌ها طول كشيد كه همه به نقطه نااميدي برسند و چكانده شدن مكانيسم ماشه، تير خلاصي به همه آرزوها بود.اما بعد از برجام چه خواهد شد؟ آيا جهان بر همان محور خواهد بود؟
مطمئنا مهم‌ترين پيامد اين داستان، مربوط به ايران است. كشوري كه بيش از 40 سال انواع تحريم‌ها را تجربه كرده، جنگ 8 ساله و 12 روزه را در يك دوره 50 ساله، مشاهده نموده، با مشكلات عديده‌اي همچون كم آبي، آلودگي هوا، تورم، بيكاري و... دست و پنجه نرم كرده و اقتصاد لرزانش منتظر شروع اسنپ‌بك است. در همين چند روزه شاهد بوده‌ايم كه قيمت ارز به نوسان افتاده و بازار بورس باز هم قرمز شده است. اما مساله اصلي ما اين است كه آيا بايد با امريكا مذاكره بشود يا خير؟ اروپا حق استفاده از مكانيسم ماشه را دارد يا خير؟ آژانس اتمي در حال جاسوسي عليه ما هست يا خير؟
از سوي ديگر، در غرب نيز خبري نيست. زيرا آنها نيز مي‌دانند از بين رفتن برجام يعني بي‌اعتبار شدن مدت‌ها مذاكره و چانه زدن براي يك قرارداد بين‌المللي، بي‌اعتماد شدن قول و قرارها و تعهدهاي قدرت‌هايي كه هژموني نظم جهاني را به عهده دارند و اكنون مي‌دانند كه ديگر نمي‌توان به توافقات دوجانبه و چندجانبه كه امضای بزرگان جهان را دارد، دل خوش كرد و هر زمان ممكن است با خروج يك قدرت از آن، بي‌اعتبار گردد.
يادي كنيم از سخن سرگئي لاوروف وزير خارجه روسيه در زمان امضای قرار داد برجام كه بيان داشته بود: باراك اوباما در سال ۲۰۰۹ گفته بود كه اگر برنامه هسته‌اي ايران با موفقيت حل و فصل شود، برنامه استقرار سپر موشكي در اروپا لغو خواهد شد و افزود كه «ما اين موضوع را به همكاران امريكايي خود يادآور شديم.» اكنون روسيه در جنگ با اوكراين و اروپا به سر مي‌برد! يعني برجام قرار بود جلوي اين جنگ را هم بگيرد!؟
امروز تا پايان برجام چند روزي بيشتر نمانده است. خوب است به جهان پيرامونمان نگاهي بكنيم. امريكا در يك جنگ تجاري با جهان، خود را تنهاتر از هميشه كرده است. واشنگتن در روبه‌روي پكن قرار گرفته و دو غول اقتصادي در حال زورآزمايي هستند. اروپايي‌ها به‌شدت درگير جنگ اوكراين و تجاوز هر روزه روسيه به آسمان كشورهاي عضو اتحاديه اروپا و ناتو مي‌باشند و ترس از خرس روسي بر آنها مستولي شده است. خاورميانه با حملات بي‌وقفه اسراييل به ساير كشورها، ناامن و آشوب‌زده است. غزه همچون داغي ننگين و سوزان بر پيشاني منطقه و جهان، اشك انسان‌هاي آزاده را جاري كرده و قتل عام انسان‌هاي بي‌گناه جاري است و... در اين شرايط برجام مي‌توانست يك پيام زيبا باشد براي آنكه بياييد گرد ميز مذاكره بنشينيم و مشكلات را با گفت‌وگو حل كنيم. برجام فقط موضوع انرژي هسته‌اي يا امنيت ايران نبود بلكه راهكاري براي حل مشكلات گره خورده جهان بود. تجربه برجام به عنوان «مدل مذاكره» احتمالا در تاريخ باقي مي‌ماند، اما تكرارش دشوار است چون اعتماد جهانيان آسيب جدي ديده است. از نگاه آينده‌پژوهي، دنيا پس از برجام بيشتر به سمت چندقطبي شدن، معامله‌هاي موردي و كوتاه‌مدت و اتحادهاي موقت و احتمالا ناپايدار حركت مي‌كند تا توافقات بزرگ و پايدار.