گروه اجتماعي
خطر بي‌آبي، به يك تهديد جدي براي كل كشور تبديل شده است. طبق گزارش رييس فراكسيون محيط‌زيست مجلس، وضعيت ذخيره آب ۴۴ سد كشور بحراني است و سميه رفيعي اعلام كرده كه اين بحران حتي تامين برق از نيروگاه‌هاي برق‌آبي را هم با مشكل جدي مواجه خواهد كرد، چنانكه همين حالا هم طبق گزارش‌هاي وزارت نيرو، بيش از ۱۲ هزار و ۵۰۰ مگاوات از نيروگاه‌هاي برق‌آبي كشور با كاهش توليد مواجه شده‌اند.
رفيعي همچنين هشدار داده كه ورودي آب مخازن سدهاي كشور از ابتداي سال آبي ۱۴۰۳ تاكنون و نسبت به مدت سال قبل ۳۷درصد كاهش يافته علاوه بر اينكه حجم آب موجود در مخازن سدها نسبت به سال قبل از آن ۱۸درصد كمتر شده است. استان تهران با وجود آنكه از 5 سد تغذيه مي‌كند ولي طبق گفته رييس فراكسيون محيط‌زيست مجلس، با بحران جدي آب مواجه است، چون درصد پرشدگي اين 5 سد براي پايتخت سياسي كشور هم كاهش 33درصدي دارد، به گونه‌اي كه تا نيمه ارديبهشت و با وجود بارش‌هايي كه از مهر پارسال و ابتداي سال آبي تا نيمه ارديبهشت امسال در استان تهران شاهد بوديم، فقط 24درصد مخازن اين 5 سد پر شده است و ذخيره آب معادل برف بالادست اين سدها هم نسبت به سال گذشته تا 54درصد كاهش يافته كه مجموع اين وضع معادل «بحران» براي آب استان تهران است.
طبق گزارش‌هايي هم كه تا نيمه ارديبهشت از وضعيت ذخاير سدهاي استان تهران و البرز منتشر شده، در بين 5 سد لار، كرج (اميركبير) طالقان، لتيان و ماملو، فقط سد لار ذخيره مثبت 31درصدي نسبت به سال قبل داشته اما ميزان پر شدگي سدهاي كرج، طالقان، لتيان و ماملو نسبت به سال قبل، از يك تا 32درصد كاهش دارد. همين گزارش‌هاي رسمي نشان مي‌دهد كه از مجموع 82 چاه و چاه نيمه در 29 استان كشور، درصد پرشدگي بيش از 55 سد نسبت به سال قبل كاهشي بوده است. كارشناسان حوزه محيط‌زيست كشور هشدار مي‌دهند كه تسري «بحران آب» به تمام استان‌ها، ناشي از تغييرات اقليمي در كنار الگوي كشت سنتي و به‌روز نشده، تداوم كشت محصولات پرآب‌بر، هدررفت آب شرب به دليل ضعف فرهنگي در تمام استان‌ها، برداشت بي‌رويه از سفره‌هاي آب زيرزميني و فرسودگي شبكه آبرساني است.
به موازات اين هشدارها، سازمان هواشناسي هم طي هفته‌هاي اخير هشدارهايي درمورد وزش توفان و خيزش گرد و خاك در اقصي نقاط كشور داشته و گزارش سازمان اورژانس كشور نشان مي‌دهد كه وزش توفان در نيمه اول ارديبهشت 95 مصدوم و فوتي در كشور به‌جا گذاشته كه بيشترين تعداد مصدومان و فوتي‌ها مربوط به استان تهران بوده است. هشدارهاي سازمان هواشناسي همچنان ادامه دارد و احد وظيفه؛ رييس مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي سازمان هواشناسي در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد كه اين توفان‌ها كه در واقع خيزش گرد و خاك با سرعت شديد تا خيلي شديد است، نتيجه خشكسالي و كم‌آبي كشور است به اين معنا كه به دنبال كاهش منابع آبي و افت بارش‌ها در سراسر كشور و به موازات افزايش ميانگين دماي هوا و تبخير شديد ناشي از اين افزايش، سامانه جوي هم رطوبت كمتري دارد و به وزش بادهاي با سرعت بالا و تخريب منجر مي‌شود. اين روزهاي گرم كه تناسبي با «بهار» ندارد، نگراني مسوولان تامين آب را افزايش داده و احد وظيفه هم در اين گفت‌وگو مي‌گويد كه ايران، تابستان سختي را تجربه خواهد كرد، چون منابع آبي موجود كمتر از سال‌هاي قبل است اما يك هشدار جدي براي استان تهران دارد؛ استاني كه بيشترين مصرف آب را دارد و البته بيشترين تعداد بدمصرف‌ها را. وظيفه مي‌گويد مردم تهران، زماني ارزش آب را درك خواهند كرد كه شير آب منزلشان را باز كنند و آبي از اين شير جاري نشود و اين موقع شايد متوجه شوند كه آب تصفيه شده نبايد براي شست و شوي پياده‌روها و اتومبيل‌ها هدر برود.
در هفته‌هاي اخير و به دنبال وزش توفان و سرعت وزش باد در برخي استان‌هاي كشور و از جمله تهران، هواشناسي هشدارهاي مكرر داشته و البته اين توفان‌ها، در مواردي به خسارت جاني هم منجر شده چنانكه سازمان اورژانس كشور اعلام كرد كه در فاصله 7 تا 15 ارديبهشت امسال 86 مورد مصدوميت و 9 مورد فوت در كشور رخ داده كه 63 نفر از موارد مصدوميت مربوط به شهر تهران بوده و 4 نفر به دليل شدت وزش باد و 5 نفر به دليل رعد و برق جان خود را از دست داده‌اند . اين توفان و وزش باد شديد تا خيلي شديد در كشور، آن هم در ماه‌هاي فروردين و ارديبهشت، يك پديده طبيعي است؟
معمولا سامانه سينوپتيكي يا سيستم‌هاي موج هواشناسي فعال، در حين گذر باعث بروز تندباد لحظه‌اي يا تشديد سرعت باد مي‌شوند كه گاهي هم شدت اين وزش، تخريبي است اما فراواني اين سامانه، معمولا در فصل بهار و تابستان و بخصوص ماه‌هاي ارديبهشت و خرداد است . هرچه ميزان رطوبت سامانه سينوپتيكي كمتر باشد، سرعت وزش باد بيشتر خواهد بود و اثري كه در شكل خيزش گرد و خاك بر سطح زمين مي‌گذارد شديدتر است .
پس اين پديده در كشور كم سابقه نيست؟
در سال‌هاي گذشته هم شاهد اين توفان‌ها بوده‌ايم چنانكه اوايل دهه 1390 توفان شديدي رخ داد كه حتي از پديده امسال هم شديدتر بود .
اشاره كرديد كه ميزان رطوبت كمتر در اين سامانه، اثرات شديدتري بر سطح زمين دارد . ارتباط اين توفان‌ها با خشكسالي كشور چيست؟
در زمان خشكسالي و به دليل ناكافي بودن ميزان رطوبت هوا، خيزش گرد و خاك بيشتر و با اثر تخريبي شديدتر است .خيزش اين توفان‌هاي گرد و خاك، هم براي تردد وسايل نقليه سبك و سنگين و به خصوص براي حمل و نقل جاده‌اي و هم براي صنعت هوانوردي، تاثيرات منفي زيادي دارد چون باعث كاهش ديد مي‌شود و به خصوص در حمل و نقل جاده‌اي مي‌تواند تصادفات زنجيره‌اي ناشي از كاهش ديد رانندگان ايجاد كند.
طبق پايش خشكسالي، امسال وضعيت ايران بابت تامين و دسترسي به منابع آبي چگونه است؟
وضعيت غالب در ايران اينگونه است كه معمولا در فصل تابستان، ميزان بارش در كشورمان، جز در مناطق خاص، خيلي كم است . گاهي در نيمه دوم تابستان، در سواحل شمالي، شمال آذربايجان و شمال خراسان بارندگي داريم و بسياري اوقات هم از اول تا آخر تابستان در جنوب شرق كشور، بارش‌هاي ناشي از جريان مونسوني و معروف به مونسون هند را شاهد هستيم اما غير از اين مناطق، بسياري از استان‌ها در فصل تابستان عاري از بارش هستند . طبق اين الگو، انتظار داشتيم كه از ابتداي سال آبي (مهر پارسال) تاكنون، اغلب استان‌ها و به خصوص استان‌هاي واقع در جنوب و فلات مركزي، حدود 99درصد بارش‌هاي سال را دريافت كرده باشند كه متاسفانه وضع 8 ماه اخير اينگونه نبوده و امسال شرايط آبي خيلي از استان‌ها، بسيار ناخوشايند است و ميزان بارندگي 8ماه اخير در استان‌هايي همچون سيستان و بلوچستان، هرمزگان، كرمان، فارس، خوزستان، كهگيلويه و بويراحمد، چهار محال و بختياري، اصفهان، تهران و مركزي، حدود 40 تا 70 درصد كمتر از نرمال است . طبق الگوي غالب، به عنوان مثال، استان كهگيلويه و بويراحمد در فاصله ابتداي مهر پارسال تاكنون بايد حدود 710 ميلي‌متر باران دريافت كرده باشد در حالي كه ميزان بارندگي اين استان در اين بازه زماني كمتر از 300 ميلي متر است و بنابراين، ميزان بارش اين استان، بيش از 410 ميلي‌متر كمتر از ميزان نرمال است كه البته اين ميزان كسري بارندگي هم عدد بسيار درشتي است . اين كسري بارندگي، هم در طبيعت و هم در آورد رودخانه‌ها و هم در كسري منابع آب زيرزميني تاثيرگذار است چون بارش‌هاي مناطق كوهستاني بايد به رودخانه‌ها برسد و منابع زيرزميني هم تا حدي از همين بارش‌ها تغذيه مي‌شوند ولي در اين شرايط خشكسالي، برداشت از منابع آب زيرزميني هم اي بسا كه بيشتر از سال‌هاي قبل است چون به دنبال كاهش آورده رودخانه، برداشت از منابع زيرزميني تشديد مي‌شود و البته علاوه بر اينكه اين برداشت‌ها در تشديد خشكسالي اثر مي‌گذارد، با ميزان بارشي هم كه تا الان دريافت كرديم با وضع ناخوشايندي از نظر منابع آبي مواجهيم چنانكه برخي استان‌ها مثل استان‌هاي تهران، اصفهان و خراسان رضوي، با شرايط بحراني يا با تنش آبي بسيار شديد مواجهند و در شرايطي قرار گرفته‌اند كه سازمان‌هاي مربوطه همچون وزارت نيرو و سازمان آب در تلاش هستند كه كمبود و كسري آب اين استان‌ها را به گونه‌اي مديريت و جبران كنند كه اين استان‌ها با قطع آب مواجه نشوند ولي با اين حال، اكنون در كل كشور با خشكسالي متوسط تا بسيار شديد و در بسياري از مناطق كشور، با شرايط استثنايي مواجهيم. علاوه بر اين، بايد به بحث افزايش دماي هوا و دماي خاك هم توجه كنيم چون هم پارسال و هم امسال، با دماي بسيار بالاتر از نرمال مواجه بوده و هستيم . طي يك سال اخير دماي كشورمان به‌طور ميانگين حدود 1.2 درجه بالاتر از شرايط معمول بوده و در بررسي هفتگي دما در همين بازه زماني متوجه مي‌شويم كه در طول فصل‌هاي تابستان و زمستان پارسال و بهار امسال، دوره‌هاي گرم بسيار استثنايي داريم به‌طوري كه در برخي از اين دوره‌ها، دما بيش از 10 درجه گرم‌تر از شرايط متوسط بوده كه گرماي بيش از حد نرمال هم، تبخير را تشديد مي‌كند و البته به دنبال تشديد تبخير، همان آبي كه از بارندگي به دست مان رسيده را هم از دست مي‌دهيم. با افزايش دما، شدت تبخير باعث تشديد خشكي زمين و تشديد خشكي هوا خواهد شد و اين شرايط هم براي كشاورزي و هم براي رودخانه‌ها و هم براي زمين آن هم در سرزميني كه ميزان دريافت بارندگي بسيار پايين‌تر از ميزان مورد نياز دارد، ناخوشايند خواهد بود . علاوه بر اينها، با تغييراتي از نظر جمعيت و از نظر فعاليت در محيط‌مان مواجهيم كه اين تغييرات، اثرات تخريبي خشكسالي فعلي را در مقايسه با خشكسالي‌هاي گذشته متفاوت و تشديد مي‌كند . سه يا چهار دهه قبل، تعداد جمعيتي كه در معرض خشكي و خشكسالي قرار مي‌گرفت، بسيار كمتر از حالا بود و بنابراين، ميزان آب مورد نياز براي كشاورزي و شرب و صنعت هم نسبت به امروز، بسيار كمتر بود آن هم در حالي كه وضع منابع آب زير‌زميني‌مان هم خيلي بهتر از امروز بود . در دهه اخير، هم منابع آب زيرزميني كاهش بيشتري داشته و هم تقاضا براي آب به دليل افزايش جمعيت و تراكم سكونتگاهي، بسيار بيشتر شده و مجموع اين شرايط، دست به دست هم مي‌دهد تا اثرات خشكسالي در شرايط حاضر مخرب‌تر و بيشتر احساس شود.
اين هشدارها از سوي كارشناسان مطرح است كه چون تهران، پايتخت و مركز سياسي كشور است، هر بحراني در زيرساخت‌هاي اين شهر، كل كشور را با بحران مواجه خواهد كرد . استان و شهر تهران از نظر خشكسالي و منابع آبي با چه مشكلي مواجه است؟
استان‌هاي تهران و البرز، جمعيت بسيار بيشتر از ظرفيت و تعداد معمول دارند و البته تفكيك جمعيت استان‌هاي تهران و البرز از يكديگر چندان ممكن هم نيست .
25 درصد جمعيت كشور در تهران و البرز ساكن هستند .
بله ولي جمعيت دو استان از يك حوزه آب مشترك استفاده مي‌كنند . يعني حوزه رودخانه كرج، هم تهران و هم كرج را تغذيه مي‌كند . مناطق شرقي استان تهران هم از رودخانه جاجرود استفاده مي‌كنند كه رودخانه جاجرود، مهم‌ترين منبع آبي بعد از رودخانه كرج است ولي كمبود منابع آبي باعث شده كه به تدريج دست به دامان سد طالقان بشويم چنانكه امروز، بخشي از آب مورد نياز استان تهران از سد طالقان تامين مي‌شود و البته حتي آب سد طالقان هم جوابگوي نياز استان تهران نيست و بايد به فكر منابع آبي ديگري باشيم . وضعيت نياز آب استان تهران نشان مي‌دهد كه مطابق با اقليم رفتار نكرديم . اقليم به ما مي‌گويد كه بارگذاري يك سرزمين و در واقع، افزايش سكونت و رشد جمعيت و حتي فعاليت كشاورزي، بايد در حد توان اقليم باشد . تغييراتي كه در محيط زيست و مناطق طبيعي بالادست يا فرادست حوزه‌هاي آبي در استان‌هاي تهران و البرز ايجاد شده بسيار بارزتر از ساير مناطق كشور است . امروز در منطقه لواسان و حوزه رودخانه جاجرود شاهديم كه هر روز، هزاران ويلا در كنار و بالادست رودخانه جاجرود در حال احداث است . اين سكونتگاه‌هاي جديد كه براي تفريح و اسكان موقت يا براي اسكان دايم احداث مي‌شود، افزايش جمعيت و افزايش نياز آب بيشتر را به دنبال دارد . در همين ناحيه، بسياري از سكونتگاه‌ها استخر دارند و به صورت مستقيم از رودخانه جاجرود برداشت مي‌كنند علاوه بر اينكه در همين منطقه، باغات كشاورزي هم داير است و اين باغات هم استخرهاي بزرگ دارند . نگهداشت آب در تعداد بي‌شمار استخرهاي سكونتگاه‌ها و باغات در اين منطقه بالادست، باعث افزايش تبخير و از دست رفتن آب مي‌شود و در واقع، برداشت‌هاي بي رويه از منابع بالادست باعث تشديد قابل توجه اثر خشكسالي خواهد شد آن هم در حالي كه ميزان بارندگي تهران در طول 8ماه اخير (از ابتداي سال آبي) 40 درصد كمتر از مدت مشابه در سال آبي قبل بوده و تهران در اين 8 ماه فقط 60درصد سهم آب از بارندگي را دريافت كرده و كاهش منابع دريافتي از بارندگي در كنار برداشت اضافي از سرشاخه‌ها باعث مي‌شود كه در تامين آب شهر از محل آورده رودخانه به سد، با چالش بيشتري مواجه باشيم . بالادست تهران، هزاران چشمه جاري است اما آب بسياري از اين چشمه‌ها به صورت مستقيم در حال برداشت است به اين معنا كه در كنار بسياري از اين چشمه‌ها، اتاقكي ساخته‌اند و لوله سياهي از درون اين اتاقك، آب را به صورت مستقيم از سر چشمه به باغ‌هاي بالادست همين حوزه‌هاي آبي محدود تهران منتقل مي‌كند . حوزه‌هاي آبي تهران و حتي رودخانه‌هاي اين حوزه، وسعت زيادي ندارند و شهر هم بر اساس همين ظرفيت ساخته شد ولي متاسفانه بارگذاري جمعيت فعلي شهر و استان تهران، مطابق توان رودخانه جاجرود نيست و حجم برداشت از سرشاخه‌هاي اين رودخانه، بسيار بيشتر از توان رودخانه است . امروز بسياري از عرصه‌هاي سبز و طبيعي در روستاهاي بالادست رودخانه جاجرود به باغ تبديل شده و آبياري بسياري از اين باغات هم به صورت سنتي يا از طريق استخرهاي بزرگ نگهداشت آب است كه اين شرايط و افزايش بهره‌برداري از منابع آبي، باعث تشديد تبخير خواهد شد . آنچه امروز شاهديم، سوءاستفاده از منابع آب پشت سدها و برداشت‌هاي ناروا از منابع آبي است آن هم در حالي كه بخشي از منابع آبي مورد نياز هم بر اثر خشكسالي تامين نشده يا از دست مي‌رود .
امسال كشور با چه تابستاني مواجه خواهد بود؟
از ابتداي سال آبي تاكنون و طي 8 ماه اخير، دماي هواي كشور به‌طور ميانگين 1.2 درجه بالاتر از نرمال بوده و به خصوص دماي ماه‌هاي فروردين و ارديبهشت امسال، در مجموع حدود 2.5 درجه بيش از نرمال بوده و بنابراين، تاكنون بهار بسيار گرمي را سپري كرديم و حتي طي سه هفته ارديبهشت (اول تا 21 اين ماه) هم دماي ميانگين كشور حدود 4درجه از دماي متوسط بلندمدت گرم‌تر است كه اين گرماي بالاتر از نرمال، اثرات منفي در تامين آب و تشديد تبخير دارد . بنابر پيش‌بيني‌ها، در مجموع دماي بهار و تابستان امسال كشور و بخصوص، در نيمه شمالي، به‌طور ميانگين حدود 2 درجه فراتر از نرمال است و اگرچه پيش‌بيني‌ها براي نيمه جنوبي هم حكايت از افزايش گرما نسبت به وضع نرمال دارد اما بي‌هنجاري دما در نيمه جنوبي، كمتر از نيمه شمالي است . در ارديبهشت امسال، دماي هواي كشور 3.5 تا 4 درجه بيش از نرمال بود و البته بسياري از استان‌هاي واقع در عرض شمالي، با بي‌هنجاري بيش از اين مواجه شده‌اند. به نظر مي‌رسد كه اين پيش‌بيني‌ها به واقعيت نزديك‌تر است و هم بهار و هم تابستان گرم‌تر از نرمال خواهيم داشت . قرار گرفتن در شرايط خشكسالي و مواجهه با دماي بيش از نرمال، به اين معناست كه بايد منتظر دوره‌هاي گرم‌تر از نرمال باشيم . دوره‌هاي گرم‌تر از نرمال يا امواج گرمايي، يكي از پديده‌هاي هواشناسي مخرب است كه حتي تلفات انساني دارد چنانكه شاهديم به محض وقوع اين پديده‌ها در كشورهاي اروپايي، افراد ضعيف يا سالمند يا فاقد وسايل سرمايشي، بر اثر امواج گرمايي جانشان را از دست مي‌دهند . در كشور ما هم اين پديده مي‌تواند آسيب‌رسان باشد و به خصوص قشري از جامعه و از جمله، كارگران ساختماني كه در خيابان و محيط بيروني كار مي‌كنند از اين امواج گرمايي دچار آسيب خواهند شد . علاوه بر اين، تركيب موج گرمايي با شرايط خشكسالي مخرب‌تر است چون حجم منابع آبي ما به دليل خشكسالي، كاهش يافته و همزمان، گرماي هوا هم تبخير را تشديد و تقويت مي‌كند و مجموع اين شرايط، باعث مي‌شود زمين خشك‌تر و بيش از قبل، مستعد خيزش گرد و خاك باشد . در چنين شرايطي، علاوه بر اينكه عرصه‌هاي جنگلي هم در معرض خطر آتش‌سوزي قرار مي‌گيرند، طبيعت‌مان خشك‌تر مي‌شود و مراتع‌مان ضعيف‌تر مي‌شوند و حتي حيات وحش در محيط‌زيست با تنش آبي مواجه خواهد شد كه در روزهاي اخير، نمونه‌هايي از اين وضع را در استان هرمزگان شاهد بوديم و البته بايد بابت شيوع وبا بين حيواناتي از جمله بز كوهي و آهو هم نگران باشيم چون در شرايط خشكسالي، دسترسي اين حيوانات به آب بهداشتي و آب شرب مناسب هم كاهش مي‌يابد . خشكسالي پديده بسيار مخربي است و البته در منابع تاريخي هم مي‌خوانيم كه گفته شده خداوند اين مملكت را از خشكسالي و دروغ و جنگ محفوظ بدارد چون خشكسالي از بلاهاي بسيار مخرب است .
و وضع شهر تهران در تابستان پيش رو چگونه است؟
تهران با توجه به اينكه تا امروز 40 درصد كمتر از مدت مشابه سال قبل بارش دريافت كرده، در خشكسالي بسيار شديد به سر مي‌برد .اطلاعات سدها كه توسط وزارت نيرو منتشر مي‌شود نشان مي‌دهد كه اوضاع تهران، جاي تعارف ندارد . فرهنگ تك‌تك شهروندان تهراني بايد ارتقا پيدا كند و بدانند كه علاوه بر دولت، تمام مردم هم در استفاده درست از آب مسوولند . امروز در بعضي خيابان‌هاي تهران مي‌بينيم كه مشغول شست و شوي محوطه بيروني ساختمان‌ها با آب شرب و تصفيه شده‌اند و چنين تصاويري و چنين رفتارهايي با اين وضع خشكسالي و كمبود آب، بسيار آزاردهنده است . به نظر مي‌رسد زماني به ارزش آب پي خواهيم برد كه شير آشپزخانه را باز كنيم و آبي از اين شير جاري نشود . تنها در اين زمان است كه با آب شرب و تصفيه شده، ماشين و پياده روي خيابان را نخواهيم شست .