از شكاف ديجيتال به آپارتايد ديجيتال

طبق داده‌هاي سال 2025 ميلادي، 5.56 ميليارد كاربر اينترنت در جهان (حدود 67.9درصد از كل جمعيت جهان) وجود دارد. تحليل‌ها نشان مي‌دهد كه دسترسي جهاني به اينترنت به ۷‌درصد از مردم كمك مي‌كند تا از فقر مطلق فرار كنند. همچنين توليد اقتصاد جهاني را  ۶.۷تريليون دلار افزايش مي‌دهد. براساس شاخص جهاني وب، اكثر مردم حدود 6.5 ساعت در روز را آنلاين مي‌گذرانند. در ابتداي سال 2024 كه ضريب نفوذ اينترنت در ايران به 81.7 درصد رسيده بود، 73.14 ميليون كاربر اينترنت وجود داشت و ۴۸ ميليون كاربر شبكه‌هاي اجتماعي بودند كه معادل 53.6درصد از كل جمعيت ايران است. در آن زمان 45.4درصد از كاربران شبكه‌هاي اجتماعي، زن و 54.6درصد مرد بودند. رفع فيلترينگ يكي از وعده‌هاي انتخاباتي مسعود پزشكيان بود كه عدم تحقق آن، قطع و اختلال شديد اينترنت در روزهاي جنگ 12روزه و تصويب طرحي مبتني بر اينترنت طبقاتي در روزهاي پساجنگ، موجب نارضايتي برخی از  مردم به او شده است. همچنين شواهد عمومي حاكي از نارضايتي شهروندان به دليل تداوم اختلال در كسب‌وكارهاي اينترنتي در نابساماني اقتصادي پساجنگ است. از سوي ديگر، در برابر استدلال‌هاي حاميان فيلترينگ، مخالفان آن معتقدند با دسترسي عمومي به فيلترشكن، افراد به ويژه نوجوانان و كودكان دسترسي راحت‌تري به سايت‌هاي غيراخلاقي يافته‌اند، درنتيجه هدف اصلي فيلترينگ اكنون به ضد خود بدل شده است. آغاز سياست‌گذاري و اقدام براي ايجاد اينترنت طبقاتي به سال 1391 باز مي‌گردد. آن زمان كه خدمات قانوني وي‌پي‌ان ايجاد شد و در كمتر از يك سال بعد، مديرعامل وقت شركت زيرساخت خبر از شكست آن داد، اين موضوع در سراسر دهه 1390 نقل محافل بود و سرانجام در فضاي «طرح صيانت از فضاي مجازي» در سال ۱۴۰۲ با عناويني نظير «اينترنت اقشار» از‌سوي مقامات دولت وقت بازطرح شد. حال اينكه، اينترنت طبقاتي با ايجاد سطح‌ دسترسي متمايز و رفع فيلتر براي گروه‌هاي خاص، آزادي دسترسي به اطلاعات براي همگان را به معيارهايي مثل جايگاه اجتماعي، شغل و تحصيلات محدود مي‌كند. نتيجه اين محدوديت افزودن شكاف ديجيتال بر ديگر شكاف‌هاي اجتماعي در ايران است. اين موضوعي است كه در ادبيات و تجارب جهاني اثبات شده است: شكاف ديجيتال در سه سطح دسترسي، تنوع در استفاده و كسب منافع عيني، منجر به تقويت نابرابري‌هاي اجتماعي و اقتصادي مي‌شود. براي مثال، برخي از اقشار اجتماعي مانند سالمندان، شهروندان با درآمد پايين‌تر، برخي از گروه‌هاي قومي و شهروندان با سطح تحصيلات پايين هنوز براي دسترسي، استفاده و بهره‌برداري از مزاياي اينترنت مشكل دارند. نه‌تنها گراني تجهيزات و نرخ بالاي اينترنت از‌جمله عوامل مهم عدم دسترسي و تعميق شكاف ديجيتال هستند بلكه تحريم‌هاي بين‌المللي (مسدود بودن آي‌پي ايران در بسياري از سايت‌هاي علمي و غيرعلمي) نيز فضا را براي ايرانيان بسته‌تر كرده است. بديهي است كه دست‌كم برخي سياست‌گذاران به دلايلي چون امنيت ملي و كنترل اطلاعات، مديريت مصرف پهناي باند و بهينه‌سازي منابع، حمايت از توليدات داخلي و اقتصاد ديجيتال، كنترل اجتماعي و فرهنگي (حفظ ارزش‌ها و صيانت از كودكان) به دنبال محدود كردن سطح دسترسي افراد به اينترنت هستند. اما اين طرح پيامدهاي منفي گسترده‌تري دربردارد. بدون دسترسي شهروندان به اينترنت پرسرعت، آزاد، باكيفيت و ارزان، پيشرفت اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در عصر ديجيتال غيرممكن مي‌شود. در عصر اقتصاد دانش، اينترنت كالايي تجملي محسوب نمي‌شود بلكه در زمره زيرساخت‌هايي چون آب، برق و گاز قرار دارد. در كشورهاي توسعه‌يافته زيرساخت‌هاي فناورانه و اينترنتي از مهم‌ترين مولفه‌هاي پيشرفت اقتصادي و اجتماعي محسوب مي‌شوند. ‌طرح‌هايي مانند اينترنت طبقاتي پيامدهايي منفي چون ايجاد تبعيض و نابرابري اجتماعي، كاهش آزادي بيان، كاهش خلاقيت و نوآوري و افزايش نارضايتي عمومي را نيز به دنبال خواهد داشت. اينترنت طبقاتي، برابري انسان‌ها را زيرسوال مي‌برد و با ايجاد تبعيض در جامعه، باعث كاهش مشروعيت و سرمايه اجتماعي مي‌شود. بازتوزيع اينترنت طبق طرح‌هايي از اين دست موجب فساد و رانت مي‌گردد. در‌حالي كه دسترسي آزاد به اطلاعات خود يكي از راه‌هاي تحرك طبقاتي براي فرودستان است؛ اين طرح  مانع دسترسي مناسب به اينترنت براي عموم مردم مي‌شود.   از سوي ديگر، فيلترينگ و شكاف ديجيتال براي دولت نيز هزينه‌هاي زيان‌باري ايجاد مي‌كند. بدين معنا كه نه تنها مخارج فيلتر كردن مي‌تواند صرف حوزه‌هاي آموزشي و اقتصادي شود بلكه حتي امنيت سايبري كشور را تهديد مي‌كند؛ زيرا استفاده مردم از فيلترشكن براي دور زدن فيلترينگ خود به‌طور عميقي امنيت سايبري و غيرسايبري كشور را در معرض خطر قرار مي‌دهد. همچنين، مساله عدم همكاري شركت‌هاي خارجي مانند متا و تلگرام با دولت ايران در راستاي اشتراك داده‌ها، با فيلترينگ و اينترنت طبقاتي نيز حل نمي‌شود. كما اينكه اكنون استارلينك در ايران بيش از ۳۰ هزار كاربر دارد و تا مدتي ديگر، با گسترده‌تر شدن اينترنت ماهواره‌اي و اتصال گوشي‌هاي موبايل به آن، عملا فيلترينگ اثر خود را از دست مي‌دهد و طبقاتي به معناي اقتصادي كلمه مي‌شود و برگي ديگر بر دفتر شكست‌هاي سياست‌گذاري خواهد افزود، همچون برخوردي كه با ساير فناوري‌ها (مانند ويديو، ماهواره و...) در دهه‌هاي گذشته شد. در عوض، تامين اينترنت آزاد و ارزان براي عموم مردم منجر به رضايت عمومي، كاهش اختلاف طبقاتي و افزايش عدالت و برابري مي‌شود و امكان رشد اقتصادي و بهره‌گيري از مزايايي چون ايجاد اشتغال و بهبود آموزش و پرورش را مهيا مي‌كند.
توضيح « اعتماد» : پس از حواشي به وجود آمده درباره اينترنت طبقاتي،  رييس‌جمهور و بسياري از اعضاي دولت با صدور پيام‌هايي مخالفت خود را با اينترنت طبقاتي اعلام كرده‌اند.