« اعتماد» در گفت‌وگو با مرتضي مكي بررسي می‌کند
نقشه راه مقاومت ديپلماتيك در برابر ماشه
تهديد اروپا جهت فعالسازي ماشه بيش از آنكه مبناي حقوقي داشته باشد اهرمي سياسي جهت هم‌صدايي با امريكا و اسراييل است
حديث روشني
با نزديك شدن به پايان انقضاي قطعنامه ۲۲۳۱، مساله فعالسازي مكانيسم ماشه بيش از هر زمان ديگري به موضوعي جدي براي ايران و كشورهاي غربي تبديل شده و گمانه‌زني‌ها در باب سناريوهاي احتمالي مرتبط با اين ساز و كار را افزايش داده است. اسماعيل بقايي، سخنگوي دستگاه ديپلماسي كشورمان اخيرا با تاكيد بر اينكه سه كشور اروپايي حق قانوني براي سوءاستفاده از اين ساز و كار را ندارند، هشدار داد كه چنين اقدامي تبعات سنگيني براي رژيم عدم اشاعه و خود اين كشورها خواهد داشت. اين اظهارات در شرايطي مطرح شد كه پيش‌تر نيز كاظم غريب‌آبادي، معاون وزير امور خارجه از پيشنهاد اروپا براي تمديد شش ماهه مفاد قطعنامه خبر داد، اما همزمان تاكيد كرد ايران مسير جايگزيني براي گفت‌وگو درباره خاتمه مكانيسم ماشه پيشنهاد كرده است. با اين همه به گفته بقايي، تهران همزمان آماده مي‌شود تا پس از جنگ دوازده روزه، ميزبان «ماسيمو آپارو» معاون فني آژانس بين‌المللي انرژي اتمي باشد؛ سفري بدون حضور بازرسان كه به ادعاي گروهي از ناظران، اگرچه در ظاهر چندان تعيين‌كننده نباشد، اما مي‌تواند آخرين فرصت براي مديريت تنش، بازتعريف همكاري با نهاد پادماني و خروج از بن‌بست سياسي ميان ايران و غرب باشد. به باور اين گروه در شرايطي كه ظاهرا چند دور مذاكره ميان ايران و تروييكاي اروپايي، بالاخص گفت‌وگوهاي استانبول به نتايجي ملموس نرسيده، اين سفر شايد تنها گزينه باقي‌مانده براي جلوگيري از تشديد تنش‌ها، فعال شدن مكانيسم ماشه و همزمان خروج از بن‌بست مذاكراتي ميان تهران و واشنگتن قلمداد شود. به اين بهانه روزنامه اعتماد در راستاي واكاوي اهداف سفر معاون دبيركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به كشورمان و سناريوهاي پيش‌رو با مرتضي مكي، كارشناس مسائل اروپا گفت‌وگو كرده است. مكي در گفت‌وگويش با «اعتماد» ضمن تاكيد بر اينكه فعالسازي مكانيسم ماشه ازسوي اروپا اقدامي غيرمنطقي و ناعادلانه است، چراكه ايران تعهداتش را نقض نكرده و تروييكاي اروپايي صرفا در هماهنگي با امريكا و اسراييل به دنبال بهره‌برداري سياسي از اين سازوكار است، همزمان هشدار مي‌دهد كه تهران بايد با هوشمندي ديپلماتيك، همكاري با آژانس را تقويت كرده و از افتادن در دام تحريم‌هاي جديد به واسطه فعالسازي ماشه، جلوگيري كند.
مشروح اين گفت‌وگو را در ادامه مي‌خوانيد:
مرتضي مكي، كارشناس مسائل اروپا در پاسخ به سوال «اعتماد» درباره قانوني يا غيرقانوني بودن تهديد تروييكاي اروپايي جهت فعالسازي ماشه خاطرنشان كرد: واقعيت اين است كه موضوع فعالسازي مكانيسم ماشه در شرايطي تبديل به موضوعي حياتي شده كه مذاكرات ايران و امريكا عملا به كما رفته است. در همين حال، دولت‌هاي اروپايي نيز خواسته‌ها و مطالباتي مشابه امريكا و اسراييل مطرح مي‌كنند، چراكه اختلاف ديدگاه‌هايي كه پيش از حمله روسيه به اوكراين بين امريكا و اروپا درباره برنامه هسته‌اي ايران وجود داشت، اكنون تقريبا از بين رفته و اروپايي‌ها نقش ميانجيگرايانه‌اي را كه پيش‌تر ايفا مي‌كردند، ازدست داده‌اند. در مقطع فعلي اروپايي‌ها خواسته‌هايي دارند كه هم‌راستا با مطالبات امريكا است. به باور مكي موضوع قانوني بودن يا نبودن اين اقدام يك بحث تخصصي و حقوقي است، اما واقعيت اين است كه در عرصه نظام بين‌الملل زور و قدرت، سياست‌ها و اهداف دولت‌ها بالاخص امريكا و سپس اروپا را تعيين مي‌كند. لذا اين كشورها تلاش مي‌كنند در پوشش حقوق بين‌الملل و حقوق بشر مواضع و منافع خود را توجيه كنند.
اين كارشناس مسائل سياست خارجي در ادامه به «اعتماد» گفت: نكته مهمي كه در راستاي غيرسازنده بودن فعالسازي مكانيسم ماشه وجود دارد اين است كه ايران برخلاف تعهداتش گامي برنداشته و به واقع چنين ساز وكاري براي زماني طراحي شده كه ايران تعهداتش را نقض كند. بر اين اساس بود كه اروپايي‌ها اين مكانيسم را به عنوان ضمانتي از ايران دريافت كردند كه اگر ايران تعهداتش در برجام، ان‌پي‌تي و قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض كرد، بتوانند تحريم‌هاي شش‌گانه سازمان ملل كه به واسطه قطعنامه سازمان ملل تعليق شده را مجددا برگردانند.
مكي همچنين تاكيد كرد: با توجه به آسيب‌هاي وارد شده به تاسيسات هسته‌اي كشورمان بر اثر حملات اسراييل و امريكا، اساسا صورت مساله ادعايي آنها ازبين رفته است كه حال اروپا بخواهد از آن به عنوان ابزاري براي فعالسازي مكانيسم ماشه استفاده كند. اما در عمل، اروپايي‌ها در حال استفاده از آخرين برگ خود در برجام هستند تا به اهداف و خواسته‌هاي خود عليه ايران دست يابند، به ويژه پس از حمله روسيه به اوكراين كه موجب شده تروييكاي اروپايي، ايران را به نوعي تهديد ادعايي امنيتي براي خود قلمداد مي‌كنند. در همين راستا، اروپايي‌ها يك ضرب‌الاجل براي ايران تعيين كردند. واقعيت اين است كه مواضع اخير مقامات ايران مبني بر غيرقانوني بودن «اسنپ‌بك» بيشتر جنبه و مصرف رسانه‌اي دارد، اما در جهان واقعيت بايد خود را براي شرايط سخت‌تري آماده كنيم.
اين كارشناس مسائل اروپا در ادامه گفت‌وگويش با «اعتماد» در باب اهرم‌‌هاي ايران در قبال تحركات مخرب تروييكاي اروپايي تاكيد كرد: در مواجهه با مكانيسم ماشه، ايران با دو راهكار اصلي روبه‌رو است: نخست تسليم خواسته‌هاي غرب شود و غني‌سازي را متوقف كند و دوم آماده پذيرش بازگشت تحريم‌ها شود. به باور مكي اما راه سومي نيز وجود دارد و آن توجه جدي به ابتكارات و طرح‌هايي است كه در محافل سياسي و رسانه‌اي مطرح شده تا بتوان با گفت‌وگو و تفاهم با اروپا و نهايتا امريكا به توافق رسيد. مكي در ادامه اضافه كرد: در چنين چارچوبي اروپا قادر است نقش واسطه را ايفا كند تا مذاكرات ايران و امريكا نيز از سر گرفته شود. ايران نيز بايد در اين زمينه سياست‌هاي خود را در عرصه منطقه‌اي و بين‌المللي به دقت تنظيم كند و تمام تلاش خود را براي جلوگيري از فعال شدن مكانيسم ماشه به كار گيرد.
مكي در پاسخ به ديگر پرسش «اعتماد» مبني بر سناريوهاي احتمالي تهران در قبال فعالسازي ماشه خاطرنشان كرد: واقعيت اين است كه سناريوهاي محدودي پيش روي ايران قرار دارد. يكي از اين سناريوها، خروج ايران از پيمان ان‌پي‌تي است كه صحبت از آن سياست‌هاي دولت‌هاي امريكا و اروپا را به نحوي توجيه مي‌كند كه مدعي‌اند ايران به دنبال پيشبرد برنامه هسته‌اي به ادعايشان غير صلح‌آميزش است. اين نوع تصميم‌سازي‌ها در واقع بهانه و توجيهي براي آنها فراهم مي‌كند تا احتمال فعالسازي مكانيسم ماشه را بالا ببرند. بنابراين، بايد تلاش كنيم كه دست‌كم فرصت رسيدن به اين مرحله را از ميان ببريم. به گفته مكي اما در صورت فعالسازي ماشه نيز مي‌بايست ابتكارات و سناريوهاي ايران صفر و صدي نباشد. به عبارتي ديگر، تعليق همكاري تهران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كه اخيرا در مجلس دوازدهم تصويب شد، مي‌تواند خود يكي از اين راه‌حل‌هاي ميانه باشد. در عين حال، بايد تلاش شود در مراحل بعدي و حتي در صورت بازگشت تحريم‌ها عليه كشورمان به واسطه اسنپ‌بك، در حوزه‌هاي منطقه‌اي و جهاني به گونه‌اي رفتار شود كه تهديدات عليه ايران كاهش يابد؛ چرا كه در چنين شرايطي، ايران تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل قرار مي‌گيرد و به عنوان تهديدي براي صلح و امنيت بين‌المللي شناخته خواهد شد. اين كارشناس مسائل اروپا در ادامه به «اعتماد» گفت: فراموش نكنيم ايران هنوز در شرايط جنگي قرار دارد؛ جنگ سايبري، شناختي و رواني همچنان ادامه دارد و كشور در وضعيتي تعليق به‌سر مي‌برد. بر اين اساس، واكنش به فعالسازي مكانيسم ماشه بايد بسيار هوشمندانه و دقيق باشد. همچنين در عرصه داخلي نيازمند تحولات جدي هستيم تا بتوانيم خود را براي مقابله با بازگشت تحريم‌هاي سازمان ملل آماده كنيم. افزايش همبستگي ملي امري ضروري است كه الزاماتي دارد، در صورت بي‌توجهي به اين ضرورت، كشور در شرايط سختي قرار خواهد گرفت.
اين كارشناس مسائل سياست خارجي در پاسخ به ديگر سوال «اعتماد» در باب سفر معاون دبيركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به تهران و سناريوهاي احتمالي نتايج اين سفر خاطرنشان كرد: آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نقش محوري و بسيار مهمي در مذاكرات ايران با غرب ايفا مي‌كند. هر اندازه همكاري ايران با آژانس بهتر و گسترده‌تر باشد، بهانه دولت‌هاي غربي براي نظامي جلوه دادن برنامه هسته‌اي ايران كمتر خواهد شد. بعد از جنگ دوازده روزه، همكاري‌هاي ايران با نهاد پادماني به‌دليل اتهاماتي كه متوجه رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌الملل انرژي اتمي شد درگير تنش است. با اين حال، پس از عبور از آن فضاي پرتنش و هيجاني به نظر مي‌رسد اكنون بايد بيش از گذشته تلاش كنيم كه همكاري‌هاي خود را با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي افزايش دهيم. اين خواسته‌اي است كه اروپايي‌ها و امريكايي‌ها نيز مطرح كرده‌اند و البته بايد تاكيد كنم همكاري در اين زمينه كمترين هزينه را در برابر ديگر مطالبات ادعايي غرب، مانند محدودسازي غني‌سازي اورانيوم دارد.
به باور مكي با توجه به فرصت باقي‌مانده از عمر قطعنامه ۲۲۳۱ و ضرب‌الاجل اروپايي‌ها، بايد اين همكاري‌ها به شكلي جدي‌تر و آينده‌نگرانه‌تر دنبال شود. البته سفر معاون فني رافائل گروسي مي‌بايست سفري پربار و با دستور كاري مشخص باشد كه ادامه همكاري‌ها را تضمين كند.
مكي اما در ادامه به «اعتماد» گفت: اين سفر همچنين مي‌تواند زمينه و بستري جديد براي ارايه ابتكاراتي در راستاي گفت‌وگو درباره ديگر مطالبات غرب فراهم كند؛ شايد در اين مسير توافقي ميان‌مدت به دست آيد كه از فعالسازي مكانيسم ماشه جلوگيري كند، ضمن اينكه معتقدم حتي در صورت فعال شدن مكانيسم ماشه نيز بايد تلاش كنيم همكاري‌هاي خود را با نهاد پادماني حفظ كنيم. اين كارشناس مسائل اروپا در ادامه درباره تبعات خروج ايران از پيمان عدم اشاعه هسته‌اي به «اعتماد» گفت: در هر حال موضوع خروج يا تهديد به خروج از پيمان ان‌پي‌تي را به عنوان واكنشي كه آورده‌اي براي ايران داشته باشد، تصور نمي‌كنم. لازم به ذكر است اروپايي‌ها نيز از فعال شدن مكانيسم ماشه و بي‌ثباتي ناشي از آن متضرر خواهند شد و اين موضوع مي‌تواند آنها را به تعديل در مواضعشان وادارد؛ اما بدون شك بيشترين ضربه ناشي از فعال شدن مكانيسم ماشه متوجه ايران خواهد بود. اگرچه در صورت وقوع چنين رويدادي، همچنان مذاكره گزينه‌اي ضروري خواهد بود و شايد توافقي جديد بتواند ايران را از قرار گرفتن تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل نجات دهد. در شرايط سخت و پيچيده‌اي قرار داريم و ايران بايد از فرصت‌هاي موجود براي مديريت تنش‌ها استفاده كند.
مكي در پاسخ به ديگر پرسش «اعتماد» درباره ميزان اثرگذاري همكاري تهران با نهاد پادماني بر مديريت تنش‌ها ميان ايران و غرب خاطرنشان كرد: براساس بدبينانه‌ترين سناريو اين احتمال وجود دارد كه سفر معاون فني مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به ايران شايد تنها يك درصد تاثير مثبت داشته باشد، اما بايد از اين يك درصد هم نهايت بهره‌برداري را كرد. اين سفر مي‌تواند پنجره فرصت ايجاد كند. به گفته مكي هدف اين است كه از دل همكاري‌هاي بيشتر با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، چارچوبي مناسب شكل گيرد تا زمينه گفت‌وگو درباره ديگر مطالبات امريكايي‌ها و اروپايي‌ها فراهم گردد. در اين مرحله به نظر مي‌رسد مساله برنامه هسته‌اي ايران بيش از موارد ديگر از جمله مساله برد موشك‌هاي ايران و حتي منطقه در مركز اختلاف تهران و دول غربي است. در اين زمينه مي‌توان به چارچوبي براي مساله غني‌سازي ايران دست يافت؛ حال اين چارچوب مي‌تواند به شكل تعليق غني‌سازي در يك بازه زماني مشخص مثلا سه ساله يا كمتر باشد. قطعا اين چارچوب در قالب قطعنامه نخواهد بود بلكه در قالب تفاهمنامه‌اي داوطلبانه تعريف مي‌شود كه تعهدات حقوقي الزام‌آور ايجاد نخواهد كرد. اين تفاهمنامه حتي مي‌تواند شرايط غني‌سازي در دو يا سه سال آتي را نيز فراهم كند.
اين كارشناس مسائل اروپا در پايان به «اعتماد» گفت: درنهايت نگاهي كه اكنون در عرصه رسانه‌اي و ديپلماتيك نسبت به مساله فعالسازي مكانيسم ماشه وجود دارد، نبايد مبناي سياست خارجي و ديپلماسي ايران با اروپا و امريكا باشد. بايد با توجه به كنش‌ها و رفتارهاي چند ماه اخير دولت‌هاي اروپايي، امريكا و اسراييل در قبال ايران، روند مذاكرات و گفت‌وگوهاي خود را با آنها به‌گونه‌اي تنظيم كنيم كه بيشترين بهره‌وري و دستاورد ممكن را داشته باشيم.