افزايش تنش ميداني همزمان با تقابل ديپلماتيك روسيه و غرب
غرش توپخانه‌ها
در شرق اوكراين
بحران تشديد مي‌شود
محمدحسين لطف‌الهي
سه روز پس از فرارسيدن موعد حمله روسيه به اوكراين كه امريكاييها وعده آن را داده بودند و در حالي كه هيچ حمله‌اي از جانب مسكو رخ نداد، شرايط در شرق اوكراين بحراني‌تر از قبل شده است. جداييطلبان روس‌تبار مي‌گويند مورد حمله نظاميان اوكرايني قرار گرفته‌اند و دولت كي‌يف مدعي شده كه جداييطلبان با حمله به يك مهدكودك آتش‌بس را نقض كرده‌اند. همزمان، ايالات متحده با اشاره به شواهدي نظير افزايش تعداد نظاميان روس كه در نزديكي مرز با اوكراين مستقر شده‌اند، هشدار مي‌دهد كه مسكو قصد حمله نظامي به اوكراين را دارد و به دنبال «بهانه‌هايي» براي آغاز اين حمله نظامي است. روس‌ها اما معتقدند پيش‌تر درباره اقدامات تحريك‌آميز دولت اوكراين در مناطق شرقي هشدار داده بودند.
تقابل ديپلماتيك؛ از نيويورك تا مسكو
آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات متحده روز پنجشنبه در نشست شوراي امنيت كه با موضوع بحران اوكراين برگزار شد با انتقاد از رفتارهاي روسيه گفت كه در اين جلسه حاضر شده تا «از شروع يك جنگ» جلوگيري كند. من شك ندارم كه پاسخ به اظهارات امروز من در اينجا انكار بيشتر از سوي دولت روسيه خواهد بود. دولت روسيه مي‌تواند امروز اعلام كند كه به اوكراين حمله نمي‌كند، اين را به وضوح به تمام جهان بگويد و با بازگرداندن سربازان، تانك‌ها و هواپيماهاي خود به پادگان‌ها و با فرستادن ديپلمات‌هاي خود به ميز مذاكره آن را ثابت كند. بلينكن هشدار داد: «در روزهاي آينده، جهان ارايه اين تعهد از جانب روسيه يا سرباز زدن از آن را به خاطر خواهد آورد.» بلينكن بدون ارايه مدركي براي گفته‌هايش توضيح داد كه «اطلاعات ما به وضوح نشان مي‌دهد كه نيروهاي روسيه در مرز اوكراين، شامل نيروهاي زميني و هواپيماها، آماده مي‌شوند تا در روزهاي آينده به اوكراين حمله كنند.» او جزييات سناريوي تهاجم مورد انتظار توسط اطلاعات امريكا را شرح داد كه شامل حمله موشكي و بمباران اوكراين، علاوه بر حملات سايبري به موسسات حياتي اوكراين و سپس حمله تانك‌ها و سربازان براي هدف قرار دادن اهداف اصلي، از جمله پايتخت اوكراين مي‌شود.
نماينده روسيه در نشست روز پنجشنبه شوراي امنيت اظهارات وزير خارجه امريكا را «ادعاهايي بي‌پايه و اساس» خواند. سرگئي ورشينين، معاون وزير امور خارجه روسيه همچنين از ايالات متحده خواست تا خود را در چنين موقعيت‌هاي نامناسبي قرار ندهد.
تقابل ديپلماتيك ايالات متحده و روسيه در روزهاي اخير اما تنها به نشست شوراي امنيت سازمان ملل متحد محدود نمي‌شود. روز پنجشنبه روسيه از جان ساليوان سفير ايالات متحده در مسكو دعوت كرد تا به محل وزارت خارجه روسيه بيايد و پاسخ مكتوب روسيه را درخصوص پاسخي كه امريكاييها در واكنش به پيش‌نويس‌هاي امنيتي مسكو ارايه كرده بودند، دريافت كند. بر اساس گزارش رسانه‌هاي غربي، جان ساليوان ساعت‌ها در وزارت خارجه روسيه معطل شده بود تا پاسخ‌‌هاي مكتوب مسكو را دريافت كند و زماني كه اين پاسخ‌ها به دست او رسيد، ساليوان دريافت كه انتظار پيشرفت‌هاي ديپلماتيك چنداني در گفت‌وگوهاي امنيتي با روسيه وجود ندارد.
براساس روايتي كه روزنامه روسي كومرسنت از پاسخ روسيه منتشر كرده، در اين متن 10 صفحه‌اي اشاره شده است كه «طرف امريكايي پاسخ سازنده‌اي به اساسي‌ترين خواسته‌هاي روسيه در پيش‌نويس‌هاي امنيتي در مورد دريافت تضمين‌هاي امنيتي ارايه نكرده» و مسكو مجبور به پاسخگويي به اين رفتارهاست. به نوشته اين روزنامه، موارد اساسي مدنظر روسيه كه از سوي امريكاييها رد شده شامل «متوقف شدن توسعه ناتو، كنار گذاشتن فرمول بخارست (پذيرش اوكراين و گرجستان در ناتو)، برچيده شدن زيرساخت‌هاي نظامي ناتو كه در كشورهاي استقلال يافته از اتحاد جماهير شوروي ساخته شده‌اند و بازگشت ناتو به وضعيت سال 1997 ميلادي» مي‌شود.
در متن پاسخ روز پنجشنبه روس‌ها به ايالات متحده آمده است: «در غياب آمادگي ايالات متحده و متحدانش براي ارايه تضمين‌هاي امنيتي قانوني و لازم، روسيه مجبور به پاسخگويي و اتخاذ مجموعه‌اي تدابير نظامي و فني است.» روس‌ها همچنين هشدار داده‌اند در صورت پيوستن ناتو به اوكراين امكان تلاش كي‌يف براي بازپس‌گيري كريمه از طريق حمله نظامي وجود دارد و اين درگيري مي‌تواند به تقابل نظامي ميان روسيه و ناتو منجر شود.
سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه روز جمعه در نشست خبري مشترك با همتاي يوناني خود درباره مذاكرات با ناتو و ايالات متحده گفت كه اتحاديه اروپا و ناتو آمادگي لازم براي تضمين‌هاي امنيتي به روسيه را ندارند. او تاكيد كرد: «خواسته‌هاي اصلي ما عدم گسترش ناتو، عدم استقرار تجهيزات تهاجمي در نزديكي خاك روسيه و احترام گذاشتن به توافقي است كه پيش‌تر ميان روسيه و ناتو امضا شده است.»
علاوه بر اين درگيري‌ها، جو بايدن رييس‌جمهور ايالات متحده كه پيش‌تر از احتمال تهاجم روسيه به اوكراين در روز شانزدهم فوريه خبر داده بود، بار ديگر روز پنجشنبه اعلام كرد «احساس» او اين است كه روسيه «طي چند روز آينده» به اوكراين حمله خواهد كرد. بايدن گفت: «همه نشانه‌هايي كه ما داريم حاكي از اين است كه آنها آماده وارد شدن به اوكراين و حمله به اوكراين هستند. ريسك وقوع آن بسيار بالاست. همچنان مسير رفتن به سمت ديپلماسي وجود دارد، اما من برنامه‌اي براي ديدار با پوتين ندارم.»
پيش‌تر روز چهارشنبه دولت روسيه، معاون سفير امريكا در مسكو را نيز اخراج كرده بود.
ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه روز جمعه پس از ديدار با الكساندر لوكاشنكو، رييس‌جمهور بلاروس به اين ادعاهاي طرف غربي واكنش نشان داد و اعلام كرد: رزمايش نيروهاي روس در نزديكي مرز با اوكراين و رزمايش‌هايي كه بلاروس انجام مي‌دهد كاملا صلح‌آميز است، «اهدافي كاملا دفاعي دارد» و «هيچ‌كس را تهديد نمي‌كند.» پوتين همچنين تاكيد كرد: اتحاد ميان روسيه و بلاروس از هر زماني قوي‌تر است و دو طرف روز جمعه درباره مسائل متعددي از جمله «گسترش حضور نيروهاي ناتو در نزديكي مرزهاي اتحاد روسيه و بلاروس» گفت‌وگو كرده‌اند.
تنش نظامي در شرق اوكراين
تقابل نظامي ميان جداييطلبان روس و نيروهاي اوكرايني يك اتفاق روزمره در شرق اوكراين است و مردم محلي به درگيري‌هاي محدود ميان آنها عادت دارند، اما روز پنجشنبه مجموعه‌اي از اتفاقات باعث شد، نگراني‌ها درباره احتمال گسترش سطح درگيري‌ها به‌طور فزاينده‌اي افزايش پيدا كند. به گزارش نيويورك‌تايمز، روز پنجشنبه دولت اوكراين با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه يك گلوله توپ شليك شده از سوي نيروهاي جدايي‌طلب به ديوار يك مهدكودك برخورد كرده و باعث زخمي شدن سه نفر از معلمان اين مهدكودك شده است. بر اساس اين بيانيه، هيچ كودكي در اين حمله آسيب نديده و اتفاق مذكور كشته‌اي برجاي نگذاشته اما همزمان ساختمان يك دبيرستان در آن نزديكي نيز آسيب ديده است. تاديا پوديكاي، مدير اين مهدكودك مي‌گويد: «ابتدا يك صدايي شبيه به صداي سوت شنيديم و بعد ناگهان صداي انفجار آمد. معلم‌ها براي اينكه از بچه‌ها محافظت كنند آنها را به يك نقطه امن در ساختمان مدرسه بردند و تلاش كردند آنها را با داستان گفتن سرگرم كنند تا والدين بيايند و بچه‌هاي‌شان را تحويل بگيرند.» به گفته ارتش اوكراين، دو سرباز و يك زن هم كه در كنار يك ايستگاه اتوبوس در آن نزديكي حضور داشتند، زخمي شده‌اند.
كارشناسان ماهيت تبادل آتش توپخانه‌هاي دو طرف در روز پنجشنبه را در مقايسه با ماه‌هاي اخير «غيرعادي» توصيف مي‌كنند. ماريا زولكينا، تحليلگر سياسي اوكرايني در اين باره مي‌گويد: «حجم آتش و هماهنگ بودن توپخانه جداييطلبان در حمله به مواضع خاص، نشان مي‌داد كه اين حملات از پيش برنامه‌ريزي شده و هدفمند بوده و نمي‌توان آن را اتفاقي روتين دانست.»
ايالات متحده مي‌گويد: روسيه نزديك به 150 هزار نظامي خود را در نزديكي مرزهاي اوكراين مستقر كرده و به دنبال بهانه‌اي است تا وارد خاك اوكراين شود. بر اساس ادعاي امريكاييها، اين ورود به خاك اوكراين ممكن است در چارچوب نيروهاي حافظ صلح باشد. برخي مقام‌هاي امريكايي، حجم نيروهاي روسي را تا 190 هزار نفر نيز تخمين زده‌اند. مايكل كارپنتر، سفير امريكا در سازمان امنيت و همكاري اروپا روز جمعه گفت كه «برآوردهاي ما نشان مي‌دهد حجم نيروهاي روسي در مرزهاي اين كشور چيزي بين 169 هزار تا 190 هزار است.»
بر اساس اعلام وزارت دفاع اوكراين، حملات توپخانه‌اي نيروهاي جدايي‌طلب صبح روز پنجشنبه آغاز شد و تا عصر همان روز ادامه داشت. همچنين ارتش اوكراين 47 مورد نقض آتش‌بس را در حداقل 25 نقطه مختلف از جمله در دو شهر استانيتسيا لوهانسكا و پوپاسنا گزارش كرده است. شدت اين درگيري‌ها به اندازه‌اي بوده كه ولوديمير زلنسكي رييس‌جمهور اوكراين فورا عازم مناطق جنگي شده و دستور برخورد شديد با مهاجمان را صادر كرده است.
مقام‌هاي امريكايي، مجموعه اتفاقات روز پنجشنبه در شرق اوكراين را نشانه‌اي از دردسرهاي آينده مي‌دانند. لويد آستين، وزير دفاع ايالات متحده كه در بروكسل به‌سر مي‌برد با اشاره به اين درگيري‌ها گفت كه «ما پيش‌تر هشدار داده بوديم كه ممكن است روسيه براي توجيه اقدام نظامي احتمالي خود كارهايي انجام دهد.» آستين تاكيد كرد: «تحولات شرق اوكراين را به دقت زير نظر داريم.»
تحليلگران غربي، حوادث كنوني در شرق اوكراين را تكرار سناريويي مي‌دانند كه روسيه در سال 2008 و پيش از حمله به گرجستان پياده كرد. روزنامه واشنگتن‌پست در اين باره مي‌نويسد: «در سال 2008، روسيه زماني به گرجستان حمله كرد كه تقابل نظامي ميان جداييطلبان در منطقه اوستياي جنوبي و دولت گرجستان شدت گرفته بود.»
ديميتري كولبا، وزير امور خارجه اوكراين روز جمعه اين اقدامات را نقض شديد آتش‌بس توصيف كرد و زلنسكي حملات توپخانه‌اي را كاري «تحريك‌آميز» به منظور برانگيختن واكنش اوكراين دانست.
واكنش مقام‌هاي روس اما متفاوت بود. دميتري پسكوف، سخنگوي رياست‌جمهوري روسيه روز جمعه اعلام كرد كه مسكو پيش‌تر بارها درخصوص نزديك شدن بيش از حد نيروهاي اوكرايني به منطقه آتش‌بس هشدار داده بود و اين نزديكي را عامل تشديد تنش‌ها و درگيري‌ها مي‌داند. پسكوف همچنين ابراز اميدواري كرد كه كشورهاي غربي جلوي اقدامات تحريك‌آميز و تهاجمي دولت اوكراين را بگيرند.
جداييطلبان روس‌تبار نيز ادعا مي‌كنند حملات توپخانه‌اي بامداد روز پنجشنبه و ابتدا از جانب نيروهاي ارتش اوكراين آغاز شد. لئونيد پاسچنيك، رهبر جداييطلبان در شهر لوهانسك در اين باره در توييتر نوشت: «نظاميان اوكرايني بامداد پنجشنبه شروع به توپ‌باران مناطقي كردند كه غيرنظاميان در آن ساكن بودند.»
سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه روز جمعه از امتناع كي‌يف از مذاكره مستقيم با رهبران جمهوري‌هاي خودخوانده دونتسك و لوهانسك براي پايان دادن به درگيري‌ها در دونباس ابراز تاسف كرد و نسبت به گزارش‌ها درباره افزايش چشمگير گلوله باران‌ها در اين منطقه ابراز نگراني كرد. لاوروف در يك كنفرانس مطبوعاتي مشترك با نيكوس دندياس، همتاي يوناني خود نگراني روسيه را در مورد «افزايش شديد گلوله باران» در منطقه مذكور «با استفاده از تسليحات ممنوع شده در توافقات مينسك» ابراز كرد. او همچنين اوكراين را متهم كرد به اينكه نمي‌خواهد بحران را حل كند و «گفت‌وگوي مستقيم با دونتسك و لوهانسك انجام دهد.»
«جنگ نمي‌شود اما اگر بشود فاجعه خواهد بود»
روز جمعه و با آغاز كنفرانس امنيتي مونيخ نيز مساله اوكراين يكي از اصلي‌ترين سوژه‌هاي اظهارنظر عالي‌ترين مقام‌هاي بين‌المللي بود. آنتونيو گوترش، دبيركل سازمان ملل متحد درباره اين بحران گفت: «هنوز ارزيابي ما اين است كه جنگ اتفاق نخواهد افتاد اما اگر جنگي رخ دهد، نتايج آن فاجعه‌بار خواهد بود.» دبيركل سازمان ملل افزود: «اغلب از من پرسيده مي‌شود آيا در شرايط جنگ سرد جديدي هستيم؟ پاسخ من اين است كه تهديدات عليه امنيت جهاني پيچيده‌تر و احتمالا بالاتر از آن دوره هستند.» او در ادامه بر لزوم حل بحران اوكراين تاكيد كرد و گفت: «نبود ارتباطات و اشتباه محاسباتي مي‌تواند يك حادثه كوچك ميان قدرت‌ها را به آسيبي غير قابل محاسبه و خارج از كنترل تبديل كند.» گوترش گفت: «با توجه به استقرار نيروهاي روسيه پيرامون مرزهاي اوكراين، عميقا بابت افزايش تنش و گمانه‌زني‌ها درباره درگيري نظامي در اروپا نگران هستم. چنين اتفاقي فاجعه‌بار خواهد بود.»
كامالا هريس، معاون رييس‌جمهوري امريكا در اين نشست، ايالات متحده را نمايندگي مي‌كند و نانسي پلوسي رييس مجلس نمايندگان و آنتوني بلينكن وزير امور خارجه امريكا او را همراهي مي‌كنند. كامالا هريس روز جمعه و پس از حضور در مونيخ اظهار كرد كه اگر روسيه بخواهد به اوكراين حمله كند واكنش متحد غرب و ايالات متحده «سختگيرانه و شديد» خواهد بود. آنتوني بلينكن هم به شدت اظهار نگراني كرد كه روسيه پا در مسير يافتن يك راه‌حل ديپلماتيك نمي‌گذارد.
وير خارجه آلمان نيز روز جمعه روسيه را به تهديد امنيت اروپا متهم كرد و گفت: درخواست‌هاي مسكو يادآور دوران جنگ سرد است. به گزارش خبرگزاري فرانس۲۴، آنالنا بربوك، وزير امورخارجه آلمان اين اظهارات را در آستانه ديدار رهبران غربي در كنفرانس امنيتي مونيخ مطرح كرد كه قرار است عمدتا به مساله اوكراين اختصاص داشته باشد. بربوك گفت: مسكو بايد «اقداماتي جدي در راستاي تنش‌زدايي» از خود نشان دهد. اين مقام آلماني در بيانيه‌اي گفت: روسيه با استقرار بي‌سابقه نيروهايش در مرز اوكراين و درخواست‌هايي (از جنس دوران) «جنگ سرد» دارد، اصول بنيادين نظم صلح اروپا را به چالش مي‌كشد. او همچنين تهديد كرد همه گزينه‌ها عليه روسيه از جمله متوقف كردن پروژه نورد استريم 2 روي ميز است.