نقشه‌راه جامع براي احياي مراتع روستايي
ترحم بهزاد
مراتع روستايي ايران، به عنوان يكي از پايه‌هاي اصلي پايداري زيست‌بوم و معيشت بخش قابل‌توجهي از جوامع روستايي كشور، با چالش‌هاي جدي و پيچيده‌اي مواجهند. تخريب تدريجي پوشش گياهي، چراي بي‌رويه، تغيير كاربري اراضي، كمبود آب و كاهش بهره‌وري اين منابع طبيعي ازجمله عواملي هستند كه موجب زوال تدريجي مراتع و تضعيف معيشت جوامع وابسته به آن شده‌اند. از اين رو، تدوين يك نقشه‌راه جامع و عملياتي براي توسعه و بهبود وضعيت مراتع، ضرورتي اجتناب‌ناپذير در مسير پايداري اكولوژيكي و اقتصادي كشور به شمار مي‌آيد.
هدف اصلي اين نقشه‌راه آن است كه از طريق افزايش پوشش گياهي، ارتقاي كيفيت مراتع، بهبود معيشت دامداران و روستاييان، حفاظت از تنوع زيستي و جلوگيري از تخريب و فرسايش خاك، زمينه بهره‌برداري پايدار و علمي از مراتع كشور را فراهم سازد. در اين چارچوب، مديريت چراي دام به عنوان يكي از محورهاي كليدي مطرح مي‌شود. اجراي برنامه‌هاي چراي اصولي و متناوب، تعيين ظرفيت چراي هر مرتع براساس شاخص‌هاي اكولوژيكي و ظرفيت باربري آن، آموزش و آگاهي‌بخشي مداوم دامداران درباره روش‌هاي چراي پايدار و ايجاد سامانه‌هاي نظارت و پايش براي جلوگيري از چراي بي‌رويه و غيرمجاز، از اقدامات اساسي در اين زمينه هستند. به كارگيري فناوري‌هاي نوين مانند سيستم‌هاي رديابي و GPS نيز مي‌تواند فرآيند مديريت دام را هوشمندانه‌تر و كارآمدتر کند.
يكي ديگر از اركان توسعه مراتع، احيا و بازسازي مناطق تخريب شده است. در اين مسير، لازم است مناطق بحراني شناسايي و اولويت‌بندي شوند و طرح‌هاي احيا مبتني بر روش‌هاي بومي و علمي اجرا گردد. كاشت گونه‌هاي مقاوم در برابر خشكسالي و چراي دام، حمايت از پروژه‌هاي بذركاري و نهال‌كاري و كنترل گونه‌هاي مهاجم گياهي، گام‌هاي مهمي در بازسازي پوشش گياهي محسوب مي‌شوند. توسعه زيرساخت‌هاي مرتبط با مديريت مراتع از ديگر عناصر حياتي اين نقشه‌راه به شمار مي‌آيد؛ ازجمله احداث و بهسازي آبشخورها و استخرهاي ذخيره آب، ايجاد مراكز جمع‌آوري داده‌هاي مربوط به وضعيت مراتع، تقويت دسترسي اطلاعاتي و ارتقاي شبكه‌هاي ارتباطي در مناطق دورافتاده كه نقش موثري در بهبود بهره‌وري و مديريت علمي منابع طبيعي دارند.
موفقيت اين برنامه زماني پايدار خواهد بود كه مشاركت فعال جوامع محلي در تمامي مراحل تصميم‌گيري و اجرا تضمين شود. تشكيل تشكل‌هاي محلي، آموزش و توانمندسازي روستاييان در زمينه اهميت مراتع، حفاظت و احياي آنها و ترويج الگوهاي كشاورزي پايدار در مناطق مرتعي، زمينه را براي مسووليت‌پذيري اجتماعي و حفاظت جمعي فراهم مي‌سازد. همچنين، ساز و كارهاي حمايت مالي و تشويقي بايد به گونه‌اي طراحي شوند كه انگيزه مشاركت پايدار دامداران و بهره‌برداران را تقويت كنند. تخصيص بودجه‌هاي پايدار، ارايه تسهيلات و كمك‌هاي مالي براي اجراي روش‌هاي نوين مديريتي، و پاداش‌دهي به جوامع محلي موفق در حفاظت مراتع، از عوامل كليدي در موفقيت اين نقشه راه خواهند بود.
افزون بر آن، توسعه و بهبود وضعيت مراتع كشور نيازمند حمايت علمي و پژوهشي مستمر است. انجام تحقيقات كاربردي براي شناسايي بهترين روش‌هاي احيا در مناطق مختلف اقليمي، استفاده از فناوري اطلاعات براي پايش و تحليل وضعيت مراتع و همكاري نزديك ميان وزارتخانه‌ها و نهادهاي ذي‌ربط، ازجمله راهبردهايي هستند كه بايد به شكل منسجم دنبال شوند. همچنين، تدوين و اجراي قوانين و مقررات سختگيرانه و شفاف براي جلوگيري از تخريب مراتع و اعمال ضمانت‌هاي اجرايي لازم، مي‌تواند نقش بازدارنده موثري در حفاظت از اين منابع ايفا كند.
در مسير اجراي اين برنامه جامع، سيستم‌هاي ارزيابي و پايش مستمر اهميت ويژه‌اي دارند. لازم است داده‌ها به صورت منظم جمع‌آوري و تحليل شوند تا امكان اصلاح و بهبود مداوم روش‌هاي مديريتي وجود داشته باشد. شفافيت در گزارش‌دهي به جوامع محلي و مسوولان درباره وضعيت مراتع و عملكرد برنامه‌ها نيز عنصر ضروري اعتمادسازي و مشاركت بلندمدت خواهد بود.
در مجموع، بهبود و توسعه مراتع روستايي ايران نيازمند رويكردي جامع، برنامه‌ريزي دقيق و هماهنگي بين‌نهادي است؛ رويكردي كه بر پايه مديريت پايدار چراي دام، احياي مناطق تخريب‌شده، توسعه زيرساخت‌ها، مشاركت جوامع محلي، حمايت‌هاي مالي، آموزش و پايش مداوم استوار باشد. اجراي اين نقشه‌راه مي‌تواند زمينه‌ساز بازگشت پويايي به اكوسيستم‌هاي مرتعي ايران، حفظ منابع طبيعي و ارتقاي كيفيت زندگي روستاييان وابسته به اين منابع حياتي شود.
مديركل دفتر آموزش، ترويج و مشاركت‌هاي مردمي سازمان منابع طبيعي
و آبخيزداري كشور