«اعتماد» در گفتوگوي اختصاصي با رحمان قهرمانپور بررسي میکند
شمارش معكوس بازگشت تحريمها
حديث روشني
شوراي امنيت سازمان ملل در نشست روز جمعه با قطعنامهاي كه خواستار تمديد دايمي لغو تحريمها عليه ايران بود، مخالفت كرد؛ اين قطعنامه با ۹ راي اعضاي غيردايم شورا تصويب نشد آنهم در شرايطي كه كمتر از يك هفته تا بازگشت تحريمهاي ششگانه سازمان ملل عليه ايران باقي مانده است. گفتني است چين و روسيه، الجزاير و پاكستان تنها اعضاي موافق اين قطعنامه بودند. همزمان، عباس عراقچي، وزير امور خارجه كشورمان با رافائل گروسي، مديركل آژانس بينالمللي انرژي اتمي گفتوگوي تلفني داشت و درباره همكاريهاي فني ايران با نهاد پادماني رايزني كرد. گفتني است عراقچي پيشتر هشدار داده بود كه در صورت فعال شدن مكانيسم ماشه، تفاهمنامه قاهره پايان يافته تلقي خواهد شد و هرگونه فشار سياسي ميتواند همكاري فني ميان تهران و نهاد پادماني را مختل كند. با اين همه و در واكنش به اقدام سه كشور اروپايي فرانسه، آلمان و انگليس براي بازگرداندن قطعنامههاي لغو شده شوراي امنيت، وزارت امور خارجه كشورمان با صدور بيانيهاي اين اقدام را «غيرقانوني، ناموجه و تحريكآميز» خواند و هشدار داد مسووليت پيامدهاي احتمالي برعهده اين كشورها و امريكا است. در اين بيانيه همچنين تاكيد شده كه ايران همواره مسير ديپلماسي و تعامل را باز نگه داشته و اقدام مخرب اروپاييها
نه تنها توافقهاي جاري با آژانس بينالمللي انرژي اتمي را ناديده گرفته، بلكه با سوءاستفاده از سازوكار حل اختلاف برجام، مرتكب اقدام غيرقانوني مضاعفي شدهاند. گفتني است قطعنامه فوق در شرايطي رد شد كه همزمان رسانههاي غربي مدعي شدند كه رايزنيهاي تلفني ميان عباس عراقچي، رييس دستگاه ديپلماسي كشورمان و استيو ويتكاف، نماينده ويژه دونالد ترامپ و رييس هيات مذاكره كنند امريكايي در جريان بود. به ادعاي اين نشريات، در خلال اين تماسها نيز ابتكاري توسط تهران براي دستيابي به توافق موقت هستهاي ارايه شده است. اين منابع در ادامه ادعا كردند پيشنهاد ارايه شده ازسوي تهران شامل رقيقسازي ذخاير اورانيوم ۶۰درصدي ايران به ۲۰درصد در ازاي توقف بازگشت تحريمها توسط امريكا و اروپا است. با اين حال اما ناظران مدعياند دولت ترامپ هنوز پاسخي به اين پيشنهاد نداده است. در عين حال اما همزمان نماينده امريكا در شوراي امنيت تاكيد كرد حتي در صورت فعال شدن مكانيسم ماشه، شانس ديپلماسي با ايران هنوز باقي است. در همين حال گروهي از ناظران ميگويند اما واكنش تهران به اقدام غرب در راستاي فعالسازي ماشه ميتواند به همكاريهاي تهران با نهاد پادماني پايان داده و خروج از پيمان عدم اشاعه هستهاي (انپيتي) را در دستور كار ايران قرار دهد. هر چند در داخل كشور نگاههاي متفاوتي درباره اين گزينهها وجود دارد. با اين همه آنچه در مقطع كنوني واضحتر از هر زمان ديگري به نظر ميرسد با تشديد فشارهاي غرب طي ماههاي اخير و مرگ كامل برجام، كلاف سردرگم پرونده هستهاي ايران پيچيدهتر از گذشته شده است و اين پيچيدگي به مراتب عميقتر از زماني است كه قطعنامههاي ششگانه در دولت دهم عليه كشورمان تصويب شد. در همين رابطه گروهي از تحليلگران معتقدند تلاش دوباره براي تعليق تحريمها اگر نگوييم نشدني است اما به مراتب دشوارتر از سال 2015 خواهد بود. لذا اهميت سفر مسعود پزشكيان، رييسجمهور كشورمان به نيويورك به منظور حضور در اجلاس سالانه مجمع عمومي سازمان ملل بيش از پيش برجسته شده است. به باور اين گروه رايزنيهاي احتمالي مقامات ايراني با كشورهاي اروپايي و حتي امريكا ميتواند فرصتي براي كاهش تنشها شده و فرصتي باشد براي تمديد مكانيسم ماشه، هر چند مسير ديپلماسي هنوز پرپيچ و خم است. در همين راستا روزنامه اعتماد با هدف ارزيابي سناريوهاي احتمالي براي پيشبيني شرايط پساماشه با رحمن قهرمانپور، كارشناس مسائل سياست خارجي گفتوگو كرده است. قهرمانپور در گفتوگويش با «اعتماد» ضمن تاكيد بر قابل پيشبيني بودن بازگشت مكانيسم ماشه و تحريمهاي سازمان ملل عليه ايران تاكيد كرد كه توافق ايران با آژانس بينالمللي انرژي اتمي يا حتي پيشنهادات اخير تهران به واشنگتن با هدف دستيابي به توافق، به تنهايي نميتواند مانع بازگشت قطعي تحريمهاي شوراي امنيت عليه كشورمان شود، چراكه معضل اصلي، تنش سياسي ميان ايران و امريكا و اروپا است و تهران بدون رفع اين تنشها نميتواند صرفا با تكيه بر اقدامات فني از اين بحران عبور كند.
مشروح اين گفتوگو را در ادامه ميخوانيد:
رحمان قهرمانپور در پاسخ به سوال نخست «اعتماد» درباره نتايج حاصل از رد قطعنامه لغو دايمي تحريمهاي شوراي امنيت عليه كشورمان در نشست جمعه شب شوراي امنيت گفت: طبق قطعنامه ۲۲۳۱، رييس دورهاي شوراي امنيت سازمان ملل موظف بود كه يك قطعنامه رويهاي درباره ادامه تعليق تحريمها ارايه دهد؛ قطعنامهاي كه به واقع به معناي دور زدن حق وتو بود و حق وتو در آن وجود نداشت. بنابراين، قطعنامهاي كه كرهجنوبي ارايه كرد، نشاندهنده موضعگيري مستقل اين بازيگر نبود بلكه سئول مطابق با مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ چنين قطعنامه پيشنهادي را به راي گذاشت. از همين رو نبايد آن را قطعنامهاي مختص به كرهجنوبي و به معناي مخالفت اين كشور با بازگشت مكانيسم ماشه تلقي كرد.
به باور قهرمانپور، رييسجمهور جديد كرهجنوبي برخلاف سلفش گرايشهاي انتقادي و تا حدي سوسيال دموكراتيك دارد، لذا ممكن است همين عامل باعث شده كه راي كرهجنوبي به اين قطعنامه ممتنع باشد. به عبارتي ميتوان اين وضعيت را با تجربه لولا داسيلوا در برزيل مقايسه كرد؛ فردي كه سابقه فعاليتهاي كارگري داشت و تا حدي مخالف گرايشهاي سلطهگرايانه در سياست بينالملل بود. هر چند رييسجمهور جديد كرهجنوبي، لي جائه ميونگ روابط نزديكي با امريكا و ژاپن دارد اما در قياس با يون سوك يول تمايل بيشتري به حفظ توازن ميان چين و امريكا دارد.
اين كارشناس مسائل بينالملل در ادامه به «اعتماد» گفت: اما از منظري ديگر واقعيت اين است كه اروپاييها براي عدم تصويب اين قطعنامه خيز جدي برداشتند اما مخالفت پاكستان و الجزاير در كنار چين و روسيه با بازگشت تحريمها نيز اهميت داشت و نشان داد اين كشورها با درنظر گرفتن همه جوانب، به قطعنامه رويهاي ادامه تعليق تحريمهاي شوراي امنيت سازمان ملل عليه كشورمان راي مثبت دادند. اما در مورد گويان و كرهجنوبي نيز، همانطور كه اشاره شد، گويان هم اخيرا انتخابات رياستجمهوري داشت و عرفان علي، رييسجمهور مستقر مجدد برنده شد. شايد تنش سرزميني اين كشور با ونزوئلا و ارتباط نزديك ايران با ونزوئلا باعث راي ممتنع اين كشور شده است، زيرا خواهان تداوم تنش با كاراكاس نيست، اما درنهايت، اين قطعنامه رويهاي با ۹ راي تصويب شد و با تصويب آن، قطعنامههاي تحريمي شوراي امنيت از ششم مهر ماه باز خواهد گشت.
قهرمانپور در پاسخ به ديگر پرسش «اعتماد» درباره آثار احتمالي بازگشت ماشه بر تفاهمنامه اخير تهران و نهاد پادماني به ميزباني قاهره، خاطرنشان كرد: آژانس بينالمللي انرژي اتمي از طرف شوراي امنيت موظف است بازرسيها را براساس توافق جامع پادماني ذيل پيمان عدم اشاعه هستهاي (انپيتي) انجام دهد.
به عبارتي ديگر، آژانس بينالمللي انرژي اتمي بازوي اجرايي شوراي امنيت در زمينه كنترل تسليحاتي است لذا اين دو نهاد جداي از يكديگر نيستند. بازيگراني كه در شوراي امنيت حق وتو دارند، عمدتا همان بازيگراني هستند كه در آژانس بينالمللي انرژي اتمي و در شوراي حكام نقش اصلي و كليدي را برعهده دارند. با اين حال، همانطور كه پيشتر اشاره شد، توافق ايران با آژانس بينالمللي انرژي اتمي در قاهره به تنهايي نميتوانست مانع بازگشت تحريمها شود. كما اينكه بلافاصله پس از توافق آقاي عراقچي و رافائل گروسي در قاهره، تروييكاي اروپايي با انتشار بيانيهاي به وضوح اعلام كرد كه از نظر اتحاديه اروپا اين توافق كافي نيست و ايران همچنان بايد اقدامات ديگري جهت نيل به توافق انجام دهد. بنابراين از منظر سه كشور اروپايي، ايران بايد اقدامات مكملي انجام ميداد؛ اقدامات و تعهداتي كه به ادعاي اين گروه از بازيگران تهران آنها را اجرايي نكرده است. قهرمانپور در ادامه گفتوگويش با «اعتماد» تاكيد كرد: پيشنهاد اخير ايران به امريكاييها نيز نتوانست مانع بازگشت مكانيسم ماشه شود. هرچند محتواي اين پيشنهاد رسما اعلام نشده، اما برخي رسانهها گزارش دادهاند كه ايران پيشنهاد كرده در ازاي لغو تحريمها، اورانيوم ۶۰درصد غنيشده را رقيق كرده يا به محل ديگري منتقل كند، اما صحت اين خبر هنوز مشخص نيست.
قهرمانپور در ادامه افزود: در نتيجه، بازيگران اصلي شوراي امنيت همان بازيگران اصلي آژانس بينالمللي انرژي اتمي هستند و لذا نميتوان صرفا با يك توافق با آژانس بينالمللي انرژي اتمي، مساله را حل و فصل كرد، چراكه مشكل اصلي، تنش ميان ايران و امريكا و به تبع آن ايران و اروپا است كه بايد رفع شود. مساله ايران و نهاد پادماني نيز تابعي از اين تنشها است؛ به عبارت ديگر و براساس روششناسي علم سياست آژانس بينالمللي انرژي اتمي متغير وابسته است و اراده سياسي امريكا و اروپا متغير اصلي يا مستقل است كه درنهايت تعيينكننده روند حاكم خواهد بود.
اين كارشناس مسائل سياست خارجي در ادامه و درباره ادعاي رسانههاي غربي مبني بر ارايه پيشنهاداتي ازسوي تهران به واشنگتن با هدف دستيابي به توافقي برد-برد تصريح كرد: واقعيت اين است كه اختلافات داخلي در ايران درباره موضوعات مهمي مانند دكترين هستهاي و ساير مسائل امنيتي و بيان مكرر آنها از تريبونهاي مختلف، اين ذهنيت را در غرب ايجاد كرده كه مقامهاي رسمي كشورمان درباره موضوعات حساس اختلافنظر جدي دارند و صداي واحدي از آنها شنيده نميشود. اين موضوع هم از نگرش كلي غرب جدا نيست، چراكه پيشتر نيز در دولتهاي گذشته زماني كه قوه مجريه يا دولت پيشنهادي ارايه ميداد، اروپا و بازيگران بينالمللي مدعي بودند كه اين پيشنهاد حاكميت نيست. رويكرد اروپا ميتواند به نوعي بهانهجويي تلقي شود، اما حتي اگر غرب به دنبال بهانهجويي باشد، واقعيت معادلات داخلي ايران را تغيير نميدهد. در شرايط كنوني لازم است درباره موضوعات حساس ملي، صداي واحدي شنيده شود يا حداقل افرادي كه در حاكميت مسووليت مهمي برعهده دارند اما فاقد تخصص در اين زمينه هستند، اظهارنظر نكنند. متاسفانه عدهاي تصور ميكنند با موضعگيري فوري درباره مسائل امنيتي، ميتوانند آراي بيشتري را در آينده از آن خود كنند، اما اين رويكرد بهانهاي به دست كشورهاي ديگر ميدهد تا مدعي شوند ايران تصميم واحدي اتخاذ نكرده است.
اين كارشناس مسائل سياست خارجي در ادامه به «اعتماد» گفت: درخصوص پيشنهادي ادعايي ازسوي ايران كه همچنان صحت خبرهاي مرتبط با آن مشخص نيست، نشان از آن دارد كه تهران براي جلوگيري از بازگشت مكانيسم ماشه و توافق جدي است اما خطوط قرمزي دارد كه تا حد امكان و نهايت تلاش ميكند از آنها عبور نكند، اما اين گزاره نيز به تعبير متخصصان روابط بينالملل يك مساله شناختي است. بدان معنا كه مقامات ايراني به اين جمعبندي رسيدهاند كه اگر بدون گرفتن امتيازات ويژه، به راحتي خطوط قرمز خود را كنار بگذارند، اين پيام را به طرف مقابل منتقل ميكنند كه جمهوري اسلامي در موضع ضعف قرار دارد و همين گزاره شايد موجب افزايش فشارها بر كشورمان شود. لذا اصرار ايران بر حفظ خطوط قرمزش، از ديد برخي مقامات، با هدف جلوگيري از خطاي شناختي طرف مقابل و اطمينان از اين است كه ايران به عنوان كشوري ضعيف تلقي نشود.
قهرمانپور در تشريح جزييات پيشنهاداتي كه ادعا شده ازسوي ايران و در زمينه تغيير رويكرد هستهاي كشورمان مطرح شده و اينكه اساسا چقدر احتمال دارد مورد پذيرش طرف مقابل قرار گيرد، خاطرنشان كرد: به نظر ميرسد پيشنهاد ايران مورد موافقت غرب قرار نخواهد گرفت، چراكه ايران قصد دارد اورانيوم ۶۰درصدي را رقيق كرده و به ميزان ۲۰درصد برساند؛ به بياني ديگر از منظر غرب، تهران با توسل به اين رويكرد به ظاهر امتيازي بزرگ دراختيار اروپا و امريكا قرار خواهد داد، درحالي كه ابزار اصلي چانهزني غرب يعني تحريمها، اهرمي به مراتب مهمتر است. بالاخص پس از حمله اسراييل به ايران و جنگ ۱۲ روزه اين گزاره كه تهران ميتواند با تغيير دكترين هستهاي معادلات را تغيير دهد، كماعتبارتر از گذشته شده است.
به عبارت ديگر، آن جايگاهي كه اورانيوم ۶۰درصد غنيشده پيش از جنگ داشت، پس از اين رخدادها تغيير كرده است. به گفته اين تحليلگر روابط بينالملل، به واقع همانطور كه مقامات امريكايي، به ويژه ترامپ، به صراحت مدعي شدهاند از نظر آنها ايران ديگر به لحاظ فني توان ساخت تسليحات هستهاي را ندارد. از نظر سياسي نيز، امريكا و اروپا بر اين باورند كه اگر ايران قصد عملي كردن تهديدات خود را داشت، تاكنون عملياتي كرده بود. بنابراين، طرح پيشنهادي ايران از اين لحاظ غيرواقعبينانه به نظر ميرسد، چراكه برداشت امريكا و اروپا از توانمنديها و اراده ايران را ناديده گرفته است. اين كارشناس مسائل سياست خارجي در ادامه و در پاسخ به ديگر پرسش «اعتماد» درباره نتايج احتمالي سفر رييسجمهور كشورمان به نيويورك به عنوان آخرين شانس ايران براي جلوگيري از بازگشت تحريمها گفت: از نظر امريكاييها، بازگشت مكانيسم ماشه حتي ميتواند شرايط را براي توافق بهتر كند. واضح است كه منظور آنها از «بهتر شدن شرايط» اين است كه ايران تحت فشار بيشتري قرار خواهد گرفت. لذا سفر آقاي پزشكيان به نيويورك و حضور او در نشست مجمع عمومي سازمان ملل ميتواند زمينهساز گشايش ديپلماتيك شود، مشروط بر اينكه در داخل ايران نيز اجماع در اين باره حاصل گشته باشد. شواهد و قرائن نشان ميدهد كه در ساختار تصميمگيري سياسي ايران، هنوز اجماع نظري بر پذيرش تمام شروطي كه امريكا و اروپا مطرح كردهاند، وجود ندارد.
به باور قهرمانپور طبيعتا در چنين شرايطي، آقاي پزشكيان نميتواند گامي جدي بردارد، مگر اينكه در روزهاي باقيمانده، اجماع نظري در حاكميت درباره توانايي ايران جهت تحقق خواستههاي غرب حاصل شود. در اين صورت ميتوان نسبت به تحقق يك توافق ديپلماتيك يا دستكم كاهش تنش يا توقف مسير فعلي اميدوار بود. با اين حال، معادلات حاكم پيچيده و بسيار دشوار است و بازگشت مكانيسم ماشه اوضاع را دشوارتر خواهد كرد، چراكه امريكا تصور ميكند در چارچوب ديپلماسي اجبار و همزمان با بازگشت ماشه فشارهاي مضاعفي بر ايران اعمال شده و تهران به واسطه آن پاي ميز مذاكره بازميگردد. در داخل ايران اما ارزيابيها متفاوت است.
قهرمانپور در پاسخ به اين سوال «اعتماد» درباره واكنش ايران به بازگشت تحريمها و فعال شدن ماشه گفت: در شرايط كنوني هنوز موضع رسمي از سوي كشورمان اعلام نشده است. اما پيشتر برخي مقامات اعلام كردند كه احتمال دارد خروج از پيمان انپيتي در دستور كار قرار بگيرد. اين نشان ميدهد كه نظام درباره اين موضوع هنوز به جمعبندي نرسيده و احتمالا سفر آقاي پزشكيان به نيويورك براي حضور در نشست مجمع عمومي سازمان ملل و همزمان لابيها و چانهزنيهاي ديپلماتيك حاشيههاي اين نشست براي تهران مشخص ميكند كه رويكرد غرب بهانه جويي است يا خير.
به گفته قهرمانپور اين احتمال نيز وجود دارد كه تصميم نهايي ايران به بعد از بازگشت آقاي پزشكيان از نيويورك موكول شده باشد. در اين صورت، طبيعتا رايزنيهاي هيات ايراني در نيويورك اهميت بسيار زيادي پيدا ميكند. بايد ديد آيا اروپاييها و امريكاييها حاضرند از برخي مواضع خود عقبنشيني كنند يا خير.
اين كارشناس مسائل سياست خارجي در ادامه خاطرنشان كرد: نكته مهم اين است كه در چارچوب ديپلماسي اجبار گفته ميشود، شرط موفقيت اين است كه عامل فشار، يعني امريكا و اروپا، امتيازاتي به طرف مقابل بدهند تا ايران براي توافق تشويق شود. بنابراين، بايد ديد در نشست مجمع عمومي، آيا امريكا و اروپا حاضر به ارايه امتيازات بيشتري هستند يا صرفا ميخواهند ايران از مواضع خود كوتاه بيايد. اين دو وضعيت كاملا متفاوت است. اگر اين گروه از كشورها امتيازي بدهند، احتمال دارد ايران نيز حاضر به ارايه امتيازات بيشتر شود، اما در صورت عدم تغيير مواضع طرف مقابل، كار براي ايران بسيار دشوارتر خواهد شد.
اين تحليلگر مسائل بينالملل در پاسخ به ديگر پرسش «اعتماد» درباره تبعات خروج احتمالي ايران از پيمان عدم اشاعه هستهاي (انپيتي) تشريح كرد: در اين زمينه بايد توجه داشت كه خروج از انپيتي از نظر حقوقي، اقدامي دشوار و نيازمند مصوبه شوراي امنيت سازمان ملل است. همچنين براساس تصميمهاي قبلي در كنفرانس بازنگري انپيتي، خروج از اين پيمان به معناي پايان تعهدات كشور عضو در زمان عضويت نيست. به عبارت ديگر، ايران همچنان نسبت به اقداماتي كه در زمان عضويت انجام داده، بايد به آژانس بينالمللي انرژي اتمي پاسخگو باشد. به گفته قهرمانپور با اين حال، اگر ايران به لحاظ سياسي تصميم به خروج از انپيتي بگيرد، طبيعي است كه اين مساله ميتواند به بحراني در نظم هستهاي و نظم ناشي از كنترل تسليحاتي مبتني بر اين پيمان منجر شود و همين امر باعث نگراني امريكا، اروپا و حتي چين و روسيه خواهد شد.
در چنين شرايطي طبيعي است كه بحران سياسي تشديد خواهد شد و امريكا و اروپا نيز از همه اهرمهايشان استفاده خواهند كرد تا ايران از انپيتي خارج نشود.
اين تحليلگر مسائل بينالملل در ادامه و با اشاره به ادعاي آقاي رافائل گروسي، دبيركل آژانس بينالمللي انرژي اتمي در جلسه شوراي حكام مبني بر اينكه مقامات ايراني به او اطمينان دادهاند از انپيتي خارج نخواهند شد، گفت: هنوز مشخص نيست گزاره عدم خروج احتمالي از انپيتي تصميم رسمي شوراي عالي امنيت ملي و نظام بوده يا برداشت آقاي گروسي از گفتوگو با آقاي عراقچي. در هر صورت، خروج از انپيتي فعلا به شكلي رسمي در دستور كار نيست، اما امكان دارد در صورت افزايش فشارها، دستكم بخشي از تصميمگيرندگان ايران، ازجمله نمايندگان مجلس، خواهان خروج از اين معاهده شوند. در آن صورت، با بحران سياسي جديدي ميان ايران و كشورهاي غربي مواجه خواهيم شد.
اين تحليلگر روابط بينالملل در ادامه و در پاسخ به ديگر سوال «اعتماد» درباره بازگشت ماشه و محتمل شدن گزينه نظامي بالاخص در شرايطي كه تحركات مخرب تلآويو در منطقه تشديد شده، گفت: يكي از پيشرانهاي مهم احتمال درگيري مجدد نظامي بين ايران و اسراييل، بازگشت مكانيسم ماشه است. بازگشت ماشه باعث خواهد شد ايران به عنوان تهديدي براي امنيت بينالملل قلمداد شود. ازسوي ديگر، فشار مضاعف كشورهاي غربي بر ساير كشورها و قدرتهاي كوچك، آنها را از همكاري با ايران بازميدارد. لذا به طور كلي، بازگشت ماشه و تحريمهاي سازمان ملل و قرار گرفتن ايران ذيل فصل هفتم منشور سازمان ملل، همراه با تعريف كشورمان به عنوان تهديد براي صلح و امنيت بينالمللي، زمينهساز افزايش فشارهاي ديپلماتيك بر ايران در عرصه بينالمللي خواهد شد. اين شرايط ميتواند فرصتي براي اسراييل ايجاد كند تا از آن بهرهبرداري كرده و زمينه را براي حمله مجدد به ايران فراهم كند. قهرمانپور در پايان خاطرنشان كرد: با اين حال، بايد توجه داشت كه اقدام نظامي مجدد اسراييل عليه ايران به متغيرهاي ديگري نيز بستگي دارد، ازجمله ميزان آمادگي دفاعي ايران، ارزيابي توانايي اسراييل در رهگيري موشكهاي ايران و موافقت امريكا با حمله مجدد. به عبارت ديگر، بازگشت مكانيسم ماشه شرط لازم است، اما شرط كافي نيست؛ اسراييل براي حمله دوباره به كشورمان بايد متغيرهاي ديگري را هم لحاظ كند.