تحليل گروه ديپلماسي «اعتماد»
درباره نشست فوق‌العاده اتحاديه اروپا
ترامپ و برجام،محور
شام كاري اروپايي‌ها
سارا معصومي
نشست فوق‌العاده تحت عنوان شام كاري. پس لرزه‌هاي انتخاب دونالد ترامپ، نامزد جمهوريخواهان در انتخابات رياست‌جمهوري ايالات متحده سه‌شنبه هفته گذشته (18 آبان) به قاره سبز رسيده است. رهبران 27 كشور تلاش مي‌كنند لبخند بزنند، در تماسي تلفني اين پيروزي را به رييس‌جمهور چهل‌و‌پنجم كه به نوعي شريك سياسي آنها در چهار سال آينده به حساب مي‌آيد، تبريك بگويند و براي رابطه دو و چندجانبه فراآتلانتيكي در روزگار پسااوباما ابراز اميدواري كنند. با اينهمه هيچ كدام از اين تظاهرها نمي‌تواند پرده‌اي بر نگراني‌اي باشد كه در چهره سياستمداران اروپايي به چشم مي‌خورد. انتخاب ترامپ، بدترين سناريوي ممكن در بدترين زمان ممكن بود. اروپا در تب بحران‌هاي ناشي از سرايت ناامني از خاورميانه مي‌سوزد و درست در چنين شرايطي كه قاره سبز به اتحاد همه‌جانبه با امريكا نياز دارد، كليد كاخ سفيد به مردي مي‌رسد كه اصولا اعتقادي به اتحاد و ائتلاف‌هاي فرامرزي ندارد. مردي كه با شعار بزرگ نشان دادن ايالات متحده به ميدان آمد و جوانان سفيدپوست در شب انتخابش هم با شعف فرياد مي‌زدند: امريكا، امريكا.
ديشب وزراي امور خارجه اتحاديه اروپا در حالي كه نشست رسمي و از پيش تعيين شده آنها امروز (دوشنبه) بود، با هم ديدار كردند. ديداري با يك سوژه: با مواضع متفاوت رييس‌جمهور منتخب امريكا نسبت به رابطه با روسيه و فرجام توافق هسته‌اي با ايران چه كنيم؟
دامنه اختلاف‌هاي ترامپ با متحد سنتي امريكا (اتحاديه اروپا) به روسيه و ايران محدود نمي‌شود اما در مقام اهم و مهم اين دو پرونده بيش از هر پرونده مشترك ديگري با اجماع واشنگتن و بروكسل پيش رفته است. ستيزه‌هاي روسيه در اوكراين كه آغاز شد اتحاديه اروپا دست در دست امريكا موجي از تحريم‌ها را بر مسكو اعمال كرد تا شايد بتواند كرملين‌نشين‌ها را متقاعد به عقب‌نشيني كند و البته قرار بود به زودي همين اجماع حلقه تحريم‌ها پيرامون ترامپ را تنگ‌تر هم بكند. در مذاكرات هسته‌اي ايران هم اروپايي‌ها يك بار بازي بدون يارگيري علني از امريكا در فاصله سال‌هاي 2003 تا 2005 را امتحان كرده و به بن بست خورده بودند. رايزني‌ها اين‌بار نيز زماني جواب داد كه تيم‌هاي مذاكره‌كننده ايران و امريكا ابتدا چند دور مذاكرات پشت پرده را در عمان پيش بردند و در نهايت اجماع اتحاديه اروپا با روسيه و چين و امريكا به تولد برنامه جامع اقدام مشترك منتهي شد. از بد ماجرا اما اين توافق هسته‌اي در واپسين ماه‌هاي نخستين سال اجراي آن به سد انتخابات امريكا برخورد كرد و بدترين سناريوي ممكن كه انتخاب ترامپ بود هم محقق شد. دونالد ترامپ در جريان رقابت‌هاي انتخاباتي بارها و بارها و به صراحت اعلام كرد كه مخالف سياست‌هاي اروپا در قبال روسيه است و برجام را هم با اين شكل و شمايل فعلي‌اش نه مي‌خواهد و نه مي‌پسندد اما هيچ كس سخنان اين تاجر با نرد بان لابي‌هاي مالي بالا آمده تا راس هرم قدرت در كاخ سفيد را جدي نگرفت. اروپايي‌ها لفاظي‌هايش را به اين اميد كه هيلاري كلينتون دموكرات برنده بلامنازعه اين نبرد است را ناديده گرفتند. تا شامگاه هشت نوامبر كه راوي آن جملات تند و تيز شد؛ رييس‌جمهور امريكا. دونالد ترامپ در همين چند روز گذشته از انتخابات، ليست اولويت‌هاي خود را كم و بيش اعلام كرده و به نظر مي‌رسد كه سرليست آن مباحث مربوط به بهبود اوضاع داخلي امريكا باشد. حتي در صورت تحقق چنين مساله‌اي باز هم فاصله افتادن ميان اتحاديه اروپا و امريكا يا عقب‌نشيني امريكا از مراوده‌هاي هميشگي با اروپا براي حل و فصل بحران‌هاي مشترك و تمركز بر مسائل داخلي مي‌تواند ترس در منطقه قاره سبز را فزوني دهد. اروپايي‌ها سال‌هاست تلاش مي‌كنند در حوزه امنيتي و دفاعي موضعي مستقل‌تر از امريكا را اتخاذ كنند و به نظر مي‌رسد كه اكنون با روي كار آمدن ترامپ اين تلاش به يك ضرورت بدل شده است. اتحاد اتحاديه اروپا در كلام آسان به زبان مي‌آيد اما در عمل به سختي مي‌توان از اجماع و اتحاد قريب به 30 كشور مستقل با منافع و دغدغه‌هاي متفاوت سخن گفت. نشانه‌هاي اين شكاف هم از همان ساعتي كه موگريني قرار شام كاري را اعلام كرد، هويدا شد. وزراي امور خارجه برخي كشورها مانند بريتانيا و مجارستان اعلام كردند كه در اين نشست فوق‌العاده شركت نمي‌كنند. سخنگوي وزارت امور خارجه مجارستان در خصوص دلايل امتناع وزير متبوعش براي شركت در اين نشست گفت: دليلي براي نشست اضافي در روز يكشنبه نمي‌بينم چرا كه برنامه‌ها براي برگزاري انتخابات امريكا از مدت‌ها پيش مشخص بوده و همه‌چيز طبق روال عادي پيش رفته است. نخست‌وزير مجارستان يكي از نخستين مقام‌هاي اروپايي بود كه از پيروزي ترامپ در انتخابات امريكا ابراز خوشحالي كرد و براي رييس‌جمهور منتخب پيام تبريك فرستاد. وي در كمال ناباوري اعلام كرد كه جهان در سايه رياست‌جمهوري ترامپ جاي بهتري براي زيستن خواهد بود. وزير امور خارجه فرانسه نيز در اين نشست حضور نخواهد داشت اما مقام‌هاي وزارت امور خارجه فرانسه مي‌گويند غيبت وي به دليل تداخل برنامه‌هاي كاري او در سفر است. با اين همه برخي منابع فرانسوي مي‌گويند كه پاريس نيز دليلي براي تشكيل چنين جلسه‌اي به اسم نشست فوق‌العاده نمي‌بيند چرا كه وضعيت فوق‌العاده‌اي وجود ندارد. وال‌استريت‌ژورنال در اين خصوص مي‌نويسد: برخي مقام‌هاي ارشد اروپايي مي‌گويند كه خط پايان اين است كه براي نخستين‌بار در چند دهه گذشته، رهبران كشورهاي پيشروي اروپايي نمي‌دانند كه رييس‌جمهور بعدي امريكا چه سياست خارجي را اتخاذ خواهد كرد؟ در حالي كه انتخابات امريكا زير ذره‌بين دقيق و كامل رسانه‌ها و مقام‌هاي اروپايي قرار داشت اما ترامپ و تيم خارجي وي تماس حداقلي با رهبران اروپايي پس از اين انتخابات داشته‌اند هرچند كه صدراعظم آلمان و رييس‌جمهور فرانسه تماس‌هاي تلفني كوتاهي با او پس از پيروزي داشته‌اند. به نظر مي‌رسد كه فدريكا موگريني كه مسووليت سياست خارجي اتحاديه اروپا را بر عهده دارد بيش از همه از انتخاب نامزد جمهوريخواهان شوكه شده است. وي تنها چند ساعت پس از آنكه نتيجه انتخابات مشخص شد و در حالي كه جهان هنوز در شوك بود و حتي تيم انتخاباتي ترامپ هم اين پيروزي را باور نكرده بود از وزراي امور خارجه اين بلوك سبز خواست كه شام يكشنبه در بروكسل مهمان وي باشند. يك روز پيش از نشست رسمي در روز دوشنبه. در همان حوالي زماني بود كه ديگر مقام‌هاي ارشد اروپايي نيز شروع به عكس‌العمل‌هاي تند و تيز كردند. در تمامي اين اظهارنظرها يك خط واحد وجود داشت: هشدار نسبت به رابطه فراآتلانتيكي پردردسر ميان اروپا و امريكا در چهار سال آينده. فرانك والتر‌اشتاين‌ماير، وزير امور خارجه آلمان در اين خصوص مي‌گويد: اروپا بايد براي رييس‌جمهوري در امريكا كه كمتر قابل پيش‌بيني است، مهيا باشد.
ديپلمات‌ها اروپايي به تقلا افتاده‌اند و در راس اين هرم وارونه آرامش نيز ايران و روسيه قرار دارند. برخي منابع مطلع به چند و چون رفتاري ترامپ مي‌گويند كه احتمالا اروپا و امريكا به سرعت در دو مقوله برجام و نحوه مراوده با مسكو به اختلاف برخورد مي‌كنند. تا پيش از ترامپ قرار بود مسكو در نتيجه سياست‌هاي متوزان و هماهنگ واشنگتن و بروكسل منزوي شود، اما اكنون به نظر مي‌رسد كه نزديكي ذهني ترامپ به ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه هم تحريم‌ها عليه مسكو را ناكارآمد كند و هم اروپا را در مواجهه با روسيه منزوي سازد. تنش ميان روسيه و اروپا از سال 2014 آغاز شد و از همان زمان هم دومينوي تصويب و تشديد تحريم‌ها عليه روسيه تا زماني كه از مواضعش در قبال اوكراين عقب بنشيند، آغاز شد. قرار بود اين تحريم‌ها بار ديگر در اواخر ژانويه تمديد شود كه به نظر نمي‌رسد اين امر محقق شود چرا كه ترامپ 20 ژانويه كليد كاخ سفيد را از باراك اوباماي همراه با اتحاديه اروپا در هرگام، تحويل مي‌گيرد. البته برخي از منابع اروپايي مي‌گويند كه شايد تصميم‌گيري در خصوص اين تحريم‌ها در نشست ماه آينده ميلادي اتحاديه انجام شود. بمباران حلب توسط روسيه و شكست توافقنامه آتش‌بس مينسك مصوب 2015 از اصلي‌ترين اختلاف‌هاي‌تر و تازه و جدي روسيه با اروپا است. يك مقام ارشد اتحاديه اروپا در اين خصوص به وال‌استريت‌ژورنال مي‌گويد: موفقيت ترامپ، برنامه‌ها براي تشديد تحريم‌هاي روسيه را پيچيده‌تر از گذشته مي‌كند و به نظر مي‌رسد كه بايد در خصوص تشديد اين تحريم‌ها، تجديدنظر جدي يا بحث‌هاي جدي‌تري صورت بگيرد.
اما روسيه تنهاترين دغدغه اروپايي‌ها نيست و شايد سرانجام توافق هسته‌اي 1+5 با ايران، مهم‌تر باشد. توافقي كه به 13 سال مذاكره با فراز و فرودهاي كم و پر شيب پايان داد و البته نمادي از پيروزي ديپلماسي هم به حساب مي‌آيد. امروز وزراي امور خارجه اتحاديه اروپا در بيانيه‌اي حمايت قاطع خود از اجراي كامل برجام را اعلام مي‌كنند. اين در حالي است كه در 24 ساعت نخست گذشته از انتخاب ترامپ هم، سي‌ان‌ان به سراغ فدريكا موگريني رفت و از او در خصوص تاثير پيروزي نامزد جمهوريخواهان بر برجام سوال كرد. در پنج روز گذشته از انتخابات امريكا، مقام‌هاي متفاوت اروپايي از موگريني تا فرانسوا اولاند و مقام‌هاي متعدد در خصوص اينكه برجام، توافقي چندجانبه و نه دوجانبه است هشدار داده‌اند. اين ترس‌ها از آنجا ناشي مي‌شود كه هم‌اكنون جمهوريخواهاني كه بيشترين مخالفت را با برجام داشتند هم عنان كاخ سفيد را به دست گرفته‌اند و هم در راس هرم قدرت اجرايي امريكا كه كنگره است با اكثريت كرسي‌هاي در دست قرار گرفته‌اند. چه ترامپ به شعار انتخاباتي خود عمل كرده و برجام را پاره كند و چه در مسير به قول خود اصلاح آن برآيد و خواستار تجديد مذاكره شود، تنش واشنگتن با بروكسل آغاز خواهد شد. اين تنش ريسكي جدي براي ساير ابعاد رابطه فراآتلانتيكي اين دو همراه سنتي و كهن نيز خواهد بود. اگر امريكا به شكل يكجانبه برجام را نقض كند، اروپايي‌ها با تشديد تحريم‌هاي ايران مخالفت خواهند كرد و از اجماع سابق عليه ايران خبري نخواهد بود. شايد يكي از تيم باراك اوباما بايد به تيم ترامپ هشدار دهد كه اگر نبود اجماع اروپايي‌ها با واشنگتن در تحريم ايران، سياست‌هاي چماق‌گونه واشنگتن در برابر تهران پديده‌اي نو نبود و ايراني‌ها از همان سال‌هاي اول انقلاب به زد و بندهاي اقتصادي امريكا عليه خود خو گرفته بودند.
وال استريت ژورنال در بخشي از مطلب خود در خصوص چالش‌هاي رابطه امريكا و اتحاديه اروپا در سايه رياست‌جمهوري ترامپ مي‌نويسد: كشورهاي اروپايي نمي‌خواهند و شايد هم نمي‌توانند با امريكا بر سر پرونده برجام و توافق هسته‌اي با ايران، لجبازانه برخورد كنند چرا كه به همكاري با امريكا در منطقه خاورميانه و براي تامين امنيت خود نياز دارند. شايد به همين دليل است كه برخي از اروپايي‌ها با نگاه به نيمه پرليوان مي‌گويند كه ترامپ برجام را برهم نخواهد زد اما بر اجراي سختگيرانه آن تاكيد خواهد كرد. شيوه‌اي از اجراي برجام كه مي‌تواند توافق هسته‌اي را متزلزل كند يا صداي ايران را بلند كند. اتفاق نظر جمعي اين است كه سياست‌هاي ترامپ در قبال برجام به معناي تمام جمله در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. در حال حاضر استراتژيست‌هاي اروپايي بايد به اين سوال در ميان مدت پاسخ دهند كه واكنش‌هاي آنها چه خواهد بود اگر در سايه رياست‌جمهوري ترامپ، اروپا از امريكا فاصله بگيرد و مجبور به ايستادن روي پاي خود شود. فدريكا موگريني اخيرا طرحي را ارايه كرده و در آن خواستار توسعه استقلال استراتژي اروپا از امريكا شده است. البته اين طرح و نظريات وي در خصوص آن بسيار كند پيش مي‌رود و اعضاي اتحاديه اروپا ناتوان از توافق بر سر ضرورت برداشتن گام‌هايي در راستاي توانايي اروپايي هستند. البته اصلي‌ترين مخالف اين مساله هم بريتانيا بوده كه اخيرا مردم آن در رفراندومي خواهان خروج از اتحاديه اروپا شدند. تصميم بوريس جانسون وزير امور خارجه بريتانيا براي عدم حضور در شام كاري ديشب نشان از عمق اختلافي دارد كه ميان اين كشور مهم اروپايي و اتحاديه وجود دارد. جانسون پيش از اين هم اعلام كرده بود كه بهتر است اروپايي‌ها به حاشيه‌سازي در خصوص انتخاب ترامپ و تبعات آن پايان دهند. آنگلا مركل، صدراعظم آلمان نيز اخيرا به ترزا مي، نخست‌وزير بريتانيا هشدار داده بود كه اين يك توهم است اگر بريتانيا فكر كند كه دولت جديد امريكا مي‌تواند توافق خوبي با لندن داشته باشد. وزارت امور خارجه بريتانيا نيز با اعلام خبر غيبت جانسون در شام كاري ديشب اعلام كرد كه: دليلي براي جلسه فوق‌العاده نمي‌بينيم. انتخابات در امريكا يك فعل دموكراتيك بود و در حال حاضر اين كشور در دوره انتقال به سر مي‌برد و ما هم با دولت فعلي و هم دولت آتي براي حصول بهترين نتيجه براي بريتانيا كار خواهيم كرد. در جلسه غيررسمي ديشب كه پشت درهاي بسته انجام شد و نمايندگان رسانه‌ها نيز خبري از چند و چون آن پيدا نكردند، وزراي كشورهاي اروپايي بايد به اين سوال پاسخ بدهند يا حداقل به پاسخ آن نزديك شوند كه ترامپ به چه تعداد از وعده‌هاي انتخاباتي خود جامه عمل مي‌پوشاند. برخي از منابع اروپايي مي‌گويند كه نبايد چندان هم بدبين بود و در سايه ترامپ شايد همكاري‌هاي اروپا و امريكا سخت شود اما غيرممكن نخواهد بود. از نظر برخي از تحليلگران، اروپا تا جايي كه تامين‌كننده منافع ترامپ در تامين سياست‌هاي وطن پرستانه‌اش باشد و بتواند به بهبود اوضاع داخلي امريكا كمك كند در اولويت رابطه ترامپ در حوزه سياست خارجي خواهد بود. شب گذشته و امروز مساله توافق هسته‌اي با ايران و فرجام آن در راس دغدغه‌هاي وزراي امور خارجه كشورهاي اروپايي خواهد بود. به نظر مي‌رسد كه فدريكا موگريني در چندهفته باقي مانده تا 20 ژانويه تلاش فشرده‌اي را براي قانع كردن ترامپ به پايندي به توافقي كه ميراث باراك اوباما است، به كار بگيرد. اروپاي امروز براي حل پرونده‌هاي هزار سر منطقه‌اي از سوريه تا عراق و از لبنان تا يمن به بازيگري فعالي در منطقه به اسم ايران نياز دارد و قاره سبزنشين‌ها به خوبي مي‌دانند كه زيرپاگذاشته شدن توافق هسته‌اي به معناي پايان اميدواري به همكاري با ايران در مباحث منطقه‌اي هم خواهد بود.