كدام جريان سياسي در كشور
به دنبال فيلترينگ اينستاگرام است؟
فرهنگ‌سازي لازم نيست فيلتر كنيد
جلال ميرزايي : فيلترينگ راهكار دلواپسان براي «فتنه زرد» است
گروه سياسي / زهير موسوي | گويا تجربه ناموفق فيلترينگ تلگرام همچنان براي برخي مسوولان در كشور درس عبرت نشده و عده‌اي در نخستين سالگرد فيلترينگ اين پيام‌رسان به ماجراجويي‌هاي خود در شبكه‌هاي اجتماعي ادامه مي‌دهند. هفته گذشته جواد جاويدنيا، سرپرست معاونت فضاي مجازي دادستاني كل كشور در خصوص آخرين وضعيت اينستاگرام اظهار كرد: دستور قضايي براي فيلتر اينستاگرام صادر شده است. وي افزود: در گذشته نيز مسدودسازي اينستاگرام را تجربه كرديم و دولت وعده داد كه با فيلترينگ هوشمند اين فضا را كنترل مي‌كند و حتي هزينه زيادي هم براي آن صرف شد، اما به نتيجه‌اي نرسيد. زمزمه‌هاي فيلترينگ اينستاگرام از تابستان امسال آغاز شد؛ جايي كه محمد مصدق، معاون اول دادستان كل كشور اظهار داشت با توجه به فعاليت برخي از سلبريتي‌ها در فضاي مجازي و جمع‌آوري پول به بهانه كمك كردن، شايد اينستاگرام فيلتر شود. اظهارنظري كه واكنش سريع محمدجواد آذري‌جهرمي، وزير ارتباطات دولت دوازدهم را به همراه داشت. جهرمي در واكنش به خبر احتمال فيلترينگ اينستاگرام گفت: «اين موضوع براي انحراف افكار عمومي مطرح شده است.» هر چه از تابستان گذشت، تلاش گروه‌هاي سايه براي ايجاد نارضايتي بيشتر در ميان مردم و همچنين گسترش فيلترينگ افزايش يافت اما وزارت ارتباطات در برابر فشارها همچنان ايستادگي مي‌كرد. گروه‌هاي سايه زماني كه با مقاوت وزير ارتباطات براي فيلترينگ اينستاگرام مواجه شدند، نقشه خود را تغيير داده و با خبرسازي‌هاي بعضا نادرست سعي در عادي‌سازي پروژه فيلترينگ كردند. اين پروژه به اين شكل بود كه ابتدا خبر فيلترينگ هوشمند تلگرام مطرح شد. در اين مرحله عنوان شد كه قرار است محتويات غير اخلاقي منتشر شده در اينستاگرام براي كاربران ايراني فيلتر شود. جمال هاديان، رييس مركز روابط عمومي وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات در واكنش به خبر فيلترينگ هوشمند اينستاگرام عنوان كرد بر خلاف خبر‌هاي منتشر شده، هيچ طرحي جهت پالايش هوشمند اينستاگرام از سوي اين وزارتخانه ارايه نشده است. از طرفي بعضي از نهاد‌ها با ارايه طرح‌هاي مختلف به وزارت ارتباطات خواستار فيلترينگ اينستاگرام بوده‌اند كه اين اقدام به دليل غيرفني بودن قابل اجرا نخواهد بود. هاديان در ادامه تاكيد كرد اگر هر طرح جديدي از سوي وزارت ارتباطات در مرحله اجرايي قرار بگيرد بدون شك از طريق راه‌هاي رسمي به مردم اطلاع‌رساني خواهد شد. خط اصلي خبر فيلترينگ هوشمند اينستاگرام در روزهاي اخير معلوم شد؛ جايي كه احمد سالك، نماينده جبهه پايداري در مجلس شوراي اسلامي هفته گذشته اعلام كرد اينستاگرام قرار بود پاييز 97 فيلتر شود؛ اما در موعد مقرر اين كار عملي نشد. شايد دليل اين عملي نشدن به صراحت اعلام نشده باشد اما نمي‌توان منكر اين مهم شد كه آذري‌جهرمي كه خود از فعالان فضاي مجازي محسوب مي‌شود، مقاومت زيادي در برابر فيلترينگ اينستاگرام انجام داده و ...
همين مقاومت موجبات مكدر شدن خاطر برخي نماينده‌هاي تندرو مجلس را فراهم كرده است. اما اين پايان ماجرا نيست؛ درست در بحبوحه اخبار فيلترينگ اينستاگرام خبر فروش بسته‌هاي اينترنتي بدون اينستاگرام براي تلفن‌هاي همراه به سرعت ميان كاربران فضاي دست به دست شد. در اين خبر نامه محرمانه‌اي از سوي سازمان تنظيم مقررات و ارتباطات راديويي با موضوع فروش بسته‌هاي اينترنت بدون اينستاگرام منتشر شد. هرچند سخنگوي وزارت ارتباطات اعلام كرد فروش اين بسته‌ها ارتباطي با فيلترينگ اينستاگرام ندارد و فقط به درخواست برخي از خانواده‌ها براي كنترل اين شبكه اجتماعي تهيه شده است، اما وزير ارتباطات به اين موضوع واكنش نشان داد و ابلاغيه سازمان تنظيم مقررات ارتباطات را بي‌فايده دانست. جهرمي در توييتر نوشت: «اخيرا با متخصصان حوزه ارتباطات جلسه‌اي را برگزار كردم كه اين موضوع در آنجا مطرح شد و بيشتر آنها بر اين باورند كه ابلاغيه سازمان تنظيم مقررات و ارتباطات راديويي بي‌فايده است؛ زيرا اين ابلاغيه موجب ترويج و تشويق مردم به استفاده از فيلترشكن‌ها مي‌شود.براي رسيدن به چنين هدفي مي‌توان از برنامه‌هاي مديريت والدين استفاده كرد و از نظر ما بايد برخي از موارد اين ابلاغيه اصلاح شود.»
فضاي مجازي و چاقوي ميوه‌خوري
«مسدود كردن شبكه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌ها چاره كار نيست.» اين جمله آذري‌جهرمي نشان‌دهنده خط فكري دولت روحاني در برابر فيلترينگ است. دولتي كه همواره حامي گردش آزاد اطلاعات و مخالف فيلترينگ بوده است از همين رو همواره بر روي فرهنگ‌سازي و افزايش سطح سواد رسانه‌اي مردم تاكيد داشته است. علاوه بر تاكيد بر اين موضوعات از مبارزه نرم اعضاي كابينه عليه فيلترينگ نبايد غافل شد. حضور پررنگ چهره‌هاي مختلف دولتي و همچنين برخي از نمايندگان مجلس در فضاي مجازي به ويژه شبكه اجتماعي توييتر كه فيلتر است، حاكي از آن است كه مسوولان تلاش دارند به مقامات ذي‌ربط ثابت كنند مي‌توان از ظرفيت‌هاي فضاي مجازي به نحو احسن استفاده كرد و به نوعي مخالفت خود با فيلترينگ را نيز اعلام كنند. فضاي مجازي مانند هر ابزار ديگري هم جنبه مثبت دارد هم جنبه منفي. با يك چاقو هم مي‌توان به زندگي يك انسان پايان داد و هم مي‌توان پوست ميوه را كند و انتخاب هر يك از اين دو به فردي كه از چاقو استفاده مي‌كند، دارد. ماجراي فضاي مجازي نيز مانند مثال چاقو است؛ مردم خودشان بايد تصميم بگيرند كه چگونه مي‌خواهند از اين ظرفيت استفاده كنند و البته نحوه استفاده از آن پيش از هر اقدامي نيازمند فرهنگ‌سازي و افزايش سطح سواد رسانه‌اي است. تاخر فرهنگي يكي از چالش‌هاي اصلي كشور تلقي مي‌شود. مقصود از تاخر فرهنگي آن است پيش از آنكه فرهنگ استفاده از كالا، ابزار و يا هر چيز ديگري به كشور وارد شود كالا يا ابزار مربوطه وارد مي‌شود و سپس فرهنگ استفاده از آن در ميان مردم جا مي‌افتد. در همين راستا وزراي ارتباطات و فناوري اطلاعات دو دولت حسن روحاني براي جلوگيري از وقوع فيلترينگ همواره بر موضوع فرهنگ‌سازي تاكيد داشته‌اند. محمود واعظي، وزير ارتباطات دولت يازدهم در آذرماه سال 95 درباره ضرورت آگاه‌سازي و آموزش مردم به ايرنا گفت: «دولت اعتقاد دارد كه شبكه‌هاي اجتماعي تا جايي كه در تسهيل امور مردم هستند و دسترسي اطلاعات را آسان مي‌كنند، مضر نيستند. دولت فرهنگ‌سازي استفاده صحيح از شبكه‌هاي اجتماعي را آغاز كرده و لازم است مردم نيز در ادامه اين هدف با مسوولان همگام باشند.» آذري‌جهرمي، وزير ارتباطات دولت دوازدهم نيز بارها بر ضرورت فرهنگ‌سازي و ارتقاي سواد رسانه‌اي مردم براي استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي تاكيد كرده و معتقد است با فرهنگ‌سازي درست مي‌توان پروسه فيلترينگ در كشور را متوقف كرد. در دولت دوازدهم پروسه فرهنگ‌سازي درباره فضاي مجازي جامه عمل به خود پوشيد و وزارت ارتباطات در اين راستا جشنواره‌هاي مختلفي برگزار كرده است كه شايد مهم‌ترين آن جشنواره كودك آنلاين باشد.
كودك‌آنلاين؛ قرباني سياسي‌كاري
يكي از آثار مخرب فيلترينگ تلگرام گسترش فيلترشكن‌ها بود. مردم حاضر به ترك اجباري اين پيام‌رسان نبودند از همين رو كمتر كسي است كه اين روزها از نصب فيلترشكن روي گوشي خود اجتناب كند. گسترش فيلترشكن در ميان مردم نگراني‌هايي در ميان مردم و برخي مسوولان به وجود آورد. جنس اين نگراني از نوع دلسوزي بود زيرا با گسترش فيلترشكن ديگر محدوديتي در فضاي مجازي وجود نداشت. اين نگراني براي كودكان و نوجوانان بيشتر بود زيرا ممكن است حين استفاده از فيلترشكن براي ورود به يك بازي يا يك پيام‌رسان با محتواهايي روبرو شوند كه مناسب رده سني آنان نباشد. جالب است بدانيد بيش از 80 درصد محتواي موجود در فضاي مجازي كه براي نوجوانان و كودكان ايراني زير 18سال وجود دارد، بومي نبوده و محتواي خارجي است. از طرفي عده‌اي در داخل كشور همواره معتقدند كه زيرساخت لازم براي توليد محتوا براي كودكان و نوجوانان وجود دارد اما وقتي قرار است اقدام عملي در اين زمينه صورت پذيرد، كارشكني مي‌كنند. شايد بتوان گفت لوله‌كشي در اين زمينه انجام شده اما وقتي آبي در داخل لوله‌ها جريان نداشته باشد، اساسا لوله‌كشي بي‌معنا است. در راستاي راه‌اندازي جريان آب در لوله‌هاي زيرساخت، وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات تصميم به برگزاري جشنواره كودك آنلاين گرفت. جشنواره‌اي كه از آبان ماه امسال آغاز شده و تا ارديبهشت 98 ادامه دارد. برگزاري اين جشنواره سبب جلب توجه افكار عمومي به موضوع استفاده صحيح كودكان و نوجوانان از فضاي مجازي شده و فرصت تبادل نظر ميان كارشناسان درباره جزييات و نحوه استفاده از محتواهاي تصويري در فضاي مجازي را فراهم مي‌كند. حاصل برگزاري اين رويداد هنري ارايه محتواهاي آموزشي ترويجي و فرهنگساز در حوزه استفاده از فضاي مجازي براي كودكان، نوجوانان و والدين است. يكي ديگر از ويژگي‌هاي اين جشنواره افزايش سطح سواد رسانه‌اي والدين است. قرار است در طول برگزاري اين جشنواره كلاس‌هاي آموزشي در اين حوزه براي مربيان و تشكل‌هايي كه در اين حوزه فعال هستند، برگزار مي‌شود. كودك آنلاين و شبكه ملي ارتباطات راهكارهاي عملي وزارت ارتباطات براي اصلاح زيست بوم و حل مشكلات موجود در فضاي مجازي است اما در كمال تعجب حاميان فيلترينگ به جاي همكاري با دولت مشغول تسويه‌حساب سياسي و پيشبرد اهداف مدنظر خود هستند. در حالي كه دولت و وزارت ارتباطات براي فرهنگ‌سازي در اين زمينه پيشقدم شده است، برخي نمايندگان مجلس به دنبال موازي‌كاري در اين حوزه هستند. سوم دي ماه نصرالله پژمانفر، نماينده جبهه پايداري در مجلس شوراي اسلامي از بررسي موضوع اينترنت و كودك در كميته فضاي مجازي مجلس خبر داد و گفت: «كميته فضاي مجازي كميسيون فرهنگي مجلس بحثي را در ارتباط با موضوع ساماندهي فضاي مجازي براي كودكان و نگراني‌هاي والدين در خصوص ورود بچه‌ها به فضاي مجازي در دستور كار دارد. با توجه به اتفاقاتي كه در كشور افتاده و نظر به تجربياتي كه در دنيا وجود دارد، بايد حوزه اينترنت براي كودكان ساماندهي شود. اگر بعضا والدين به اين سمت مي‌روند كه براي بچه‌هاي خود ممنوعيت و محروميت ايجاد مي‌كنند به دليل نگراني‌هاي بحق آنها نسبت به استفاده فرزندان‌شان از فضاي اينترنت است؛ از سوي ديگر كوتاهي مسوولان اعم از مجلس و دولت باعث اين موضوع شده است. امروزه نمي‌توان بچه‌ها را از فضاي مجازي محروم كرد ولي بايد با ارايه اينترنت پاك، فضايي سالم براي آنها مهيا كرد كه تاكنون اين كار انجام نشده است.» اين اظهارات در حالي مطرح شده است كه دولت جشنواره كودك آنلاين از حدود دو ماه پيش فعاليت خود را آغاز كرده اما برخي چهره‌ها به دليل اختلافات سياسي به جاي همكاري با دولت تلاش دارند تا در اين زمينه موازي‌كاري كنند. موازي‌كاري كه در نهايت به اختلال در اين فرآيند منجر خواهد شد.
اينستاگرام قرباني انتخابات 98 مي‌شود؟
شبكه‌هاي اجتماعي در دهه 90 شمسي نقش تاثيرگذاري در نتايج انتخابات‌هاي برگزار شده ايفا كرده‌اند. نتايج انتخابات‌هاي 5 سال اخير نشان مي‌دهد كه جريان سياسي مقابل دولت و اصلاح‌طلبان همواره مغلوب بودند. اين گروه‌ها اگر چه در ابتدا منكر نقش فضاي مجازي بر نتيجه بودند اما رفته رفته اين واقعيت را پذيرفتند و تلاش كردند تا در اين فضا حضور موثر و پررنگ داشته باشند. فضاي مجازي آنچنان تفاوتي با فضاي حقيقي ندارد در نتيجه افراد منتسب به اين جريان در شبكه‌هاي اجتماعي نيز در حداقل قرار گرفتند. هضم واقعيت براي اين گروه‌ها بسيار دشوار بودند از اين رو به جاي بازنگري در انديشه‌هاي خود براي كسب محبوبيت در ميان مردم تصميم به ايجاد فضا‌سازي براي پاك كردن صورت مساله گرفتند. تندروها در فضاي مجازي در اقليت قرار دارند و براي جبران اين ضعف از هيچ تلاشي مضايقه نمي‌كنند. اين تلاش مي‌تواند ساختن اكانت‌هاي تقلبي باشد يا شلوغ كاري مجازي. اما به نظر مي‌رسد اين تلاش‌ها نيز نتيجه نداده و پس از فيلترينگ تلگرام، اين جريان به دنبال فيلترينگ اينستاگرام است. انتخابات يازدهمين دوره مجلس شوراي اسلامي اسفند سال آتي برگزار خواهد شد و طبيعتا در فيلترينگ توييتر و تلگرام، يكي از بازيگران اصلي صحنه انتخابات اينستاگرام خواهد بود. تندروها كه از ميزان اقبال مردم نسبت به خود آگاهي لازم دارند، كمر به فيلترينگ اينستاگرام بسته‌اند تا شايد كورسوهاي اميد خود براي ماندن در صندلي مجلس را حفظ كنند غافل از آنكه به بركت حضور رسانه‌ها و همچنين فضاي مجازي مردم متوجه شده‌اند كه چه افرادي به دنبال فيلترينگ هستند. مطرح شدن فيلترينگ اينستاگرام آن هم در سالگرد فيلترينگ تلگرام يك پيام دارد؛ براي انتخابات 98 هيچ شبكه اجتماعي نبايد در دسترس مردم باشد زيرا حضور اين شبكه‌ها به ضرر ما (جريان تندرو) خواهد بود. از طرفي پياده نظام همين خط فكري در فضاي مجازي به نحوي ايفاي نقش مي‌كند كه گويي دولت مسوول فيلترينگ و به وجود آمدن وضعيت امروز است و تلاش دارند با حفظ ظاهر حاميان ديروز و منتقدان امروز، هجمه‌ها عليه دولت را افزايش دهند.
يك بار براي هميشه
دولت متولي فيلترينگ نيست
پس از فيلترينگ تلگرام هجمه‌ها عليه دولت و مشخصا آذري‌جهرمي آغاز شد. بسياري با استناد به صحبت‌هاي روحاني درباره جهرمي كه گفته بود قول داده كه دستش روي دكمه فيلترينگ نرود، از خجالت رييس دولت دوازدهم و همچنين وزير ارتباطات درآمدند. اما واقعيت اين است كه دولت متولي فيلترينگ نيست و اين تصوير اشتباهي است كه در بخشي از افكار عمومي جا افتاده است. متولي فيلترينگ در ايران كارگروه تعيين مصاديق محتواي مجرمانه است كه اين مسووليت را از سال ۸۸ به عهده گرفته است. كارگروه تعيين مصاديق مجرمانه زيرنظر دادستان كل كشور فعاليت مي‌كند و ۱۳ عضو دارد. بر اساس قانون جرايم رايانه‌اي، اعضاي اين كارگروه موظفند هر دو هفته يك بار جلسه تشكيل دهند و در اين جلسات در خصوص فيلتر شدن وب‌گاه‌هاي مختلف بحث و تبادل نظر و راي‌گيري مي‌شود. اعضاي اين كارگروه شامل دادستان كل كشور (رييس كارگروه)، رييس يا نماينده سازمان صدا و سيما، فرمانده نيروي انتظامي، يك فرد خبره در فناوري اطلاعات و ارتباطات به انتخاب كميسيون صنايع و معادن مجلس شوراي اسلامي، يك نماينده عضو كميسيون قضايي و حقوقي به انتخاب اين كميسيون و با تاييد مجلس شوراي اسلامي، رييس سازمان تبليغات اسلامي، نماينده دبيرخانه شوراي عالي انقلاب فرهنگي و وزراي اطلاعات، فرهنگ و ارشاد اسلامي، دادگستري، ارتباطات و فناوري اطلاعات، علوم تحقيقات و فناوري، آموزش و پرورش يا نمايندگاني از اين وزرا هستند.
بنابراين در اين كميته كه مسووليت فيلترينگ را بر عهده دارد، بخش ارتباطات و فناوري اطلاعات با احتساب وزير و با حضور شخصي كه به مسائل مربوط به فناوري آشنا باشد، نهايتا دو عضو حاضر دارد و از آن جايي كه تصميمات كارگروه با اكثريت نسبي حاضران معتبر خواهد بود، اين دو عضو نهايتا مي‌توانند درصدي از تصميم‌گيري‌ها را شامل شوند لذا همان طور كه مطالعه كرديد دولت و وزير ارتباطات سهم چنداني در تصميم‌گيري درباره فيلترينگ ندارند.
دنياي مجازي، حقيقي‌تر از واقعيت
با توجه به اتفاقاتي كه طي دو هفته گذشته در كشور رخ داده ديگر نمي‌توان منكر قدرت فضاي مجازي شد. از ماجراي نماينده سراوان كه انتشار فيلمي از او در فضاي مجازي حاشيه‌هاي بي‌شماري براي او ايجاد كرد تا پاسخگويي محسن رضايي درباره عمليات كربلاي4 در صدا و سيما. محسن رضايي در يك شبكه اجتماعي فيلتر شده به نام توييتر در 280 كاراكتر موضوعي را مطرح كرد كه چنان هجمه‌اي عليه او آغاز شد تا صدا و سيما به عنوان مرجع اصلي كشور وادار شود از او براي حضور در يك برنامه تلويزيوني دعوت به عمل آورده و به سوالات پرشمار كاربران شبكه‌هاي اجتماعي در سيماي ملي پاسخ دهد. در تاثيرگذاري شبكه‌هاي اجتماعي چه از نوع فيلتر شده و چه از نوع همچنان فيلتر نشده همين بس كه بخش‌هاي مختلف خبري بخشي را به محتواي توليد شده توسط اين كاربران اختصاص داده‌اند. حال با توجه به اين ميزان تاثيرگذاري آيا همچنان فيلترينگ راه‌حل است؟ آيا نمي‌توان با فرهنگ‌سازي شرايط را براي فعاليت هموطنان در شبكه‌هاي اجتماعي فراهم كرد؟ شايد مثالي درباره اهميت انتخاب ويرگول در جمله بخشش لازم نيست اعدامش كنيد را شنيده باشيد؛ حال ما قصد داريم انتخاب جايگاه ويرگول در جمله «فرهنگ‌سازي لازم نيست فيلتر كنيد» را بر عهده مخاطبان خود در روزنامه بگذاريم تا مردم به عنوان ولي نعمت خودشان تصميم نهايي را اتخاذ كنند.