سارا معصومي
رابطه عربستان‌سعودي با فدراسيون روسيه در چه سطحي است؟ در ايران نگاه رسانه‌ها عمدتا متوجه رابطه استراتژيك امريكا با عربستان يا رابطه پر رمز و راز كشورهاي اروپايي با رياض بوده است. سكوت امريكا و كشورهاي اروپايي در برابر نقض حقوق‌بشر در عربستان سعودي يا كارت سبز دادن به هرحركت نظامي عربستان در منطقه به بهانه مبارزه با نفوذ ايران همواره در رسانه‌هاي داخلي و البته سخنراني‌هاي مقام‌هاي كشورمان تعبير به برخورد غرب با ايران و عربستان با استانداردهاي دوگانه شده است. اتفاق‌هايي كه در چندماه اخير پيرامون عربستان سعودي رخ داده منجر به انتشار تحليل‌هاي بي‌شمار در امريكا و كشورهاي اروپايي درباره رابطه با عربستان سعودي شده و در بخش‌هايي از اين تحليل‌ها برخي از كارشناسان احتمال چرخش بيشتر عربستان به سمت قدرت‌هاي شرقي مانند روسيه و چين را مطرح مي‌كنند. همزمان افول قدرت نظامي امريكا در غرب آسيا و متزلزل شدن جايگاه سياسي آن در سطح بين‌المللي در نتيجه سياست‌هاي يكجانبه دونالد ترامپ، فضا را براي بازي بيشتر چين و روسيه در غرب آسيا فراهم كرده است. در اين ميان رابطه رو به افزايش و تحول رياض با پكن و مسكو كمترين توجه را در تهران به سمت خود جلب كرده است.رابطه روسيه و ايران در چندسال اخير تحت تاثير دو فاكتور تحريم‌هاي امريكا و بحران سوريه وارد مراحل جدي‌تري شده و برخي از تغيير جنس اين رابطه در سايه اين دو فاكتور سخن مي‌گويند. تحول در رابطه روسيه و ايران با ايجاد تنش‌هاي بيشتر در رابطه تهران و رياض همراه شد و همين همزماني نياز توجه تهران به چند و چون رابطه مسكو با رياض را چند برابر مي‌كند.روسيه چه از لنز برخي در داخل ايران شريكي قابل اتكا براي تهران باشد و چه در تعريف طيفي ديگر همسايه‌اي باشد كه در بزنگاه‌هاي مختلف منافع ملي خود را بر حمايت از تهران ترجيح داده امروز در غرب آسيا بدون تعارف به دنبال ايجاد توازن در رابطه است. براي روسيه نه ايران قوي‌تر از عربستان سعودي و نه رياض برتري يافته بر تهران در راستاي تامين منافع ملي‌اش است. در چند روز اخير رابطه عربستان با روسيه به واسطه فيلم و تصاويري كه از خوش و بش متفاوت ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه با محمد بن سلمان، وليعهد سعودي در حاشيه نشست گروه 20 منتشر شد توجه بسياري را به خود جلب كرد. پوتين در حالي استقبال گرمي از وليعهد سعودي كرد كه پرونده همچنان باز قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري سعودي در تركيه نگاه‌ها را به سمت وليعهد عربستان چرخانده است. در چنين شرايطي كه وليعهد سعودي از سوي دوستان قديمي در اروپا در منگنه قرار گرفته آيا دوستي جدي‌تري با مسكو را دنبال خواهد كرد؟ براي درك پاسخ اين سوال بايد رابطه مسكو و رياض در چند سال اخير را مورد بازخواني قرار داد.
نگاهي به رابطه روسيه و عربستان
در دوره معاصر
فوريه 2017 به تاريخي مهم در رابطه عربستان و روسيه در دوره معاصر تبديل شده است. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه روزهاي 11 و 12 فوريه اين سال را در راس هياتي ديپلماتيك در رياض گذراند. آن سفر نخستين سفر رسمي مقام اول سياسي روسيه به پايتخت سعودي بود.بسياري از كارشناسان اعتقاد دارند كه آن ديدار به فرصت بسيار خوبي براي مسكو به منظور توسعه رابطه با عربستان سعودي در حوزه‌هاي متفاوت از امنيت منطقه‌اي تا انرژي و از بحث درباره همكاري‌هاي وسيع اقتصادي و تجاري تا تبادل هيات‌هاي علمي ميان دو كشور شد. البته پيش از سفر ولاديمير پوتين به عربستان سعودي، سفر عبدالله به روسيه در سال 2003 در حالي كه هنوز وليعهد سعودي بود يخ رابطه ميان مسكو و رياض را آب كرده‌بود. اتحاد جماهير شوروي سابق و عربستان سعودي از 1938 تا 1990 هيچ رابطه ديپلماتيكي نداشتند اما اين رابطه اندك اندك پس از ديدار عبدالله در جامه وليعهد از مسكو و ديدار بازگشت كه توسط پوتين انجام شد، مسير ويژه و نسبتا هموار خود را پيدا كرد.
شايد بتوان گفت كه مهم‌ترين چالش در رابطه معاصر عربستان و روسيه با آغاز بحران در سوريه شكل گرفت. تا پيش از اين بحران دو طرف رابطه آرام و حساب و كتاب شده‌اي را پيش برده بودند اما با آغاز بحران سياسي در سوريه، روس‌ها كنار دولت بشار اسد رييس‌جمهور و عربستاني‌ها كنار جريان‌هاي مخالف وي و در جبهه تركيه و قطر به عنوان بازيگران دولتي و النصره به عنوان بازيگر غيردولتي در روزهاي بحراني سوريه ايستادند. هرچند كه سوريه به نقطه افتراق ميان عربستان و روسيه تبديل شد اما هيچ كدام از طرفين گام‌هايي را برنداشتند كه منجر به افزايش اين شكاف شود . برخي از منابع خبري مي‌گويند سعودي براي همراه كردن روسيه با خود در بحران سوريه به اين كشور پيشنهادهاي وسوسه‌كننده‌اي هم داده بود و به عنوان نمونه پيشنهاد داده بود كه حاضر است ميزان توليد نفت خود را در ازاي پايان يافتن حمايت مسكو از بشار اسد كاهش دهد. طبيعتا پاسخ روس‌ها به اين پيشنهاد رياض منفي بود. در فوريه 2016 عربستان سعودي كه بازي در سوريه را تمام شده يافته بود بار ديگر بخت خود را امتحان كرد و پيشنهاد اعزام نيروي زميني به سوريه را داد. يك مقام سعودي در همان مقطع تاييد كرد كه اين كشور جنگنده‌هايي را به يك پايگاه نظامي در تركيه فرستاده است. اقدامي كه به منزله مقدمه مهيا شدن براي حمله به سوريه و زيرسوال بردن منافع روسيه و ايران در اين كشور بود. روسيه بلافاصله به اين مساله با اشاره به عمليات نظامي عربستان در يمن و ناكامي سعودي در آن پاسخ داد.
اندك اندك با تثبيت موفقيت‌هاي دولت بشار اسد در سايه حمايت‌هاي نظامي روسيه، نقش مسكو در معادله‌هاي منطقه‌اي غرب آسيا پررنگ‌تر شد و رياض نيز ترجيح داد با مسكو درباره وضعيت سياسي سوريه به گفت‌وگو بپردازد. برهمين اساس 30 ماه مه سال 2016 بود كه محمد بن سلمان، وليعهد سعودي با سفر به روسيه با ولاديمير پوتين درباره مسائل متفاوت منطقه‌اي با تمركز بر سوريه به خصوص مسائل نظامي اين كشور گفت‌وگو كرد.
نفت، مشوق جديد در روابط مسكو – رياض
اگر سوريه به نقطه اتصال نزديك‌تر ايران و روسيه تبديل شد، نفت نيز به سوژه‌اي براي همكاري‌هاي بيشتر مسكو و رياض منتهي شده است. بسياري از ناظران روابط دو كشور سال‌هاي 2016 و 2017 را سال‌هاي همكاري روسيه و عربستان در بازار بين‌المللي نفت مي‌دانند. سپتامبر 2016 بود كه پس از ديدار ولاديمير پوتين با محمدبن سلمان در حاشيه نشست گروه 20، عربستان سعودي به عنوان يك عضو مهم اوپك با روسيه كه در اوپك عضويت ندارد توافق نفتي مهمي را رقم زدند. براساس اين توافق دو طرف اعلام كردند كه مي‌توانند توليد را در آينده محدود كنند و براي رسميت بخشيدن به اين توافق، بيانيه مشتركي نيز صادر و امضا كردند. چندماه پس از اين توافق، روسيه موافقت كرد به جمع كشورهاي نفتي عضو اوپك براي كاستن از خروجي نفت بپيوندد. گفته مي‌شود كه رهبر ايران و وليعهد سعودي در ديدارهاي جداگانه با ولاديمير پوتين نقش مهمي در كنارگذاشته شدن اختلاف‌هاي عربستان و ايران براي رسيدن به نخستين توافق نفتي با روسيه به عنوان عضو غيراوپكي توليدكننده نفت، ايفا كردند. به نظر مي‌رسد كه عربستان سعودي براي ايجاد وقفه در همكاري‌هاي تهران و مسكو يا جداسازي موردي روسيه از ايران به ابزار نفت متوسل شد . اين مساله در سخناني كه محمد بن سلمان در آوريل سال 2017 در مصاحبه با واشنگتن‌پست بر زبان راند كاملا مشخص شد . وي در آن مصاحبه تاكيد كرد كه سعودي‌ها اخيرا سياست‌هاي نفتي خود را با مسكو هماهنگ مي‌كنند تا به نوعي مسكو را متقاعد كرده باشند كه رياض شريك بهتري براي آنها تا تهران است. محمد بن سلمان در ادامه اين گفت‌وگو اعتراف كرد كه رياض، مسكو را متقاعد كرده تمام تخم‌مرغ‌هاي خود را در سبد ايران قرار ندهد.
سفري كه نقطه عطف روابط بود
پس از اين توافق‌هاي نفتي، ملك سلمان پادشاه سعودي در اكتبر 2017 در سفري سه روزه به مسكو رفت كه نخستين سفر يك مقام سعودي در اين سطح به روسيه بود. رسانه‌هاي متفاوت منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي از اين سفر به عنوان نشانه‌اي از نزديك‌شدن دوباره اما ناگهاني عربستان و روسيه نام بردند و البته وزارت خارجه سعودي اين سفر را «تاريخي» خواند. در رسانه‌هاي امريكايي از لنز ديگري به اين سفر نگاه شد و برخي با اين جمله‌بندي اين سفر را توصيف كردند: «دولت سعودي كه متحد نزديك ايالات متحده در قريب به 70 سال گذشته بوده، نقش مستقل‌تري را در حوزه سياست خارجي به خصوص در نزديكي به روسيه بازي مي‌كند. »
اين سفر همان‌طور كه در رسانه‌ها بازتاب پيدا كرد مملو از بسته‌هاي همكاري و توافق‌هاي پرزرق و برق براي هر دو طرف بود. دو طرف توافقنامه‌هاي نفتي، نظامي و همكاري‌هاي فضايي را امضا كردند.هيات‌هاي نظامي مذاكره‌كننده تنها در يك فقره قراردادي 3 ميليارد دلاري براي فروش سلاح از روسيه به عربستان امضا و تاكيد كردند كه جزييات اين توافق بايد تا پيش از سال 2018 نهايي شود. همزمان عربستان سعودي از روسيه براي كمك به رياض در راستاي ساخت كارخانه‌هاي توليد سلاح مشورت‌هايي گرفت و همزمان مساله فروش سامانه دفاعي اس 400 روسي به عربستان هم در اين سفر نهايي شد. البته سفر ملك سلمان به مسكو با همين توافق‌هاي دو‌جانبه ساده به پايان نرسيد و عربستان سعودي براي سرمايه‌گذاري يك ميليارد دلاري در پروژه‌هاي انرژي روسيه نيز اعلام آمادگي كرد. در حالي كه رسانه‌هاي سعودي تلاش كردند درباره دستاوردهاي اين سفر اغراق‌آميز برخورد كنند اما روس‌ها جانب محافظه‌كاري را بيشتر رعايت كرده و تاكيد كردند كه صحبت از توافق‌هاي بسياري شده اما همكار‌هاي واقعي ميان دو طرف هنوز تا نهايي شدن فاصله دارند. برخي از منابع روسي پس از پايان سفر پادشاه سعودي به مسكو افشا كردند كه ولاديمير پوتين از ملك سلمان خواسته بود پس از پايان بحران در سوريه و ورود اين كشور به مرحله بازسازي، دولت عربستان نيز بخشي از مسووليت سرمايه‌گذاري در سوريه با ابزار كمك به بازسازي اين كشور جنگ زده را برعهده بگيرد.
پاس گل‌هاي رياض و مسكو به يكديگر
جدا از تعميق همكاري‌هاي اقتصادي ميان عربستان و روسيه كه تا حدودي در عيان انجام مي‌شود، دو طرف از لابي‌هاي يكديگر در پرونده‌هاي مختلف هم استفاده مي‌كنند كه البته اين مساله در داخل ايران چندان بازتاب پيدا نمي‌كند. در سال 2017 ميلادي، دولت عربستان سعودي از رابطه حسنه خود با امريكا براي تشويق كاخ سفيدنشين‌ها به منظور برداشتن تحريم‌ها عليه روسيه استفاده كرد. برخي از منابع مي‌گويند كه عربستان به دولت ترامپ پيشنهاد داده تحريم‌هايي را كه به دليل مساله اوكراين بر روسيه تحميل شده بود بردارد و در ازاي آن روس‌ها از حضور نظامي ايران در سوريه مي‌كاهند. به نظر نمي‌رسد كه اين پيشنهاد سعودي نيز جنبه اجرايي پيدا كرده‌باشد.همزمان روسيه ترجيح مي‌دهد در بازي‌هاي پر سر و صدايي كه رياض در منطقه به راه مي‌اندازد مانند بحران قطر سكوت اختيار كند و در زمين هيچ يك از طرفين دعوا توپ نزند. در تنش ميان كانادا و سعودي درآگوست 2018، روسيه ترجيح داد جانب رياض را بگيرد اما در پرونده قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان در استانبول هم كرملين مانند ساير كشورها ورود نكرده و از دور بازي تركيه، عربستان و واكنش‌هاي اروپا و امريكا را به نظاره نشست. البته با توجه به رويارويي گرمي كه ميان ولاديمير پوتين و محمد بن سلمان در حاشيه نشست گروه 20 رخ داد مي‌توان گفت كه سكاندار كرملين ترجيح داده از كنار پرونده قتل روزنامه‌نگار سعودي گذشته و رابطه با رياض را به اين واسطه متشنج نكند.
نفت و خريد امنيت
دو مولفه مهم در سياست خارجي رياض
در تحليل رابطه رو به صعود رياض و مسكو اين سوال بيش از پيش مطرح است كه چه نقطه اشتراك‌هايي دو كشور را به هم نزديك كرده و نقش دو بازيگر مهم منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي يعني ايران و امريكا در اين ماجرا چيست؟ براي رسيدن به پاسخ اين سوال ابتدا بايد به يك سوال اساسي‌تر جواب داد و آن هم اين است كه روسيه در دستگاه سياست خارجي عربستان چه جايگاهي دارد و بالعكس؟
به گواه نظرات كارشناسي مي‌توان گفت كه سياست خارجي عربستان سعودي برپايه امنيت داخلي و امنيت پيراموني بناشده است.اين مساله ريشه در ضعف داخلي عربستان سعودي دارد. عربستان همواره در تعيين چارچوب‌هاي سياست خارجي مجبور به توجه به ترس و دلهره‌اي است كه نسبت به تهديدهاي خارجي احساس مي‌كند. عربستان به دليل سابقه‌اي كه با تركيه در دوره عثماني‌ها داشته و همچنين اختلاف‌هاي ايدئولوژيكي كه با ايران دارد همواره نگران تهديدهاي محيط پيراموني خود بوده است. نفت و خريد امنيت دو كليدواژه‌اي هستند كه در هيچ تحليلي درباره سياست خارجي عربستان نبايد از آنها غافل شد. كارشناسان مسائل عربستان تاكيد مي‌كنند كه عربستان در داخل از طريق نفت، كسب مشروعيت مي‌كند و در خارج از طريق تنظيم رابطه با قدرت‌هاي بزرگ - به صورت ويژه امريكا - براي حفظ جايگاهش در منطقه و تامين امنيت پيراموني‌اش، اقدام به خريد امنيت مي‌كند.
روياي روسي در غرب آسيا
مسكو به دنبال بازتعريف نقش خود در منطقه غرب آسيا (خاورميانه) است. نقطه عطف اين مساله را مي‌توان در دخالت نظامي روسيه در بحران سوريه در سپتامبر 2015 دانست.مساله‌اي كه تعجب همگان را برانگيخت و به قول استيون كوك، تحليل‌گر مسائل بين‌الملل اين حركت روس‌ها، شطرنج معادله‌هاي منطقه‌اي را برهم زد. روس‌ها به مدت 25 سال قبل از سال 2015، سياست عدم ماجراجويي نظامي فراتر از «خارج دور »خود را دنبال مي‌كردند و دقيقا به دليل همين پرهيز استراتژيك بود كه دخالت آنها در سوريه همه را به تفكري دوباره واداشت. استيون كوك در مطلبي در اين باره در شوراي روابط خارجي نوشت: «حضور نظامي روسيه در سوريه دو تحليل را به دنبال داشت. براساس نخستين تحليل، بسياري از كارشناسان به اين نتيجه رسيدند كه نمايش قدرت و نفوذ روسيه در خاورميانه نشان‌دهنده اين است كه رقابت جهاني ميان روسيه و امريكا كه در گذشته شاهد آن بوديم همچنان امروز و در آينده ادامه پيدا خواهد كرد. تحليل دوم هم كه از سوي روس‌شناس‌ها و برخي مقام‌هاي سابق امريكايي دنبال مي‌شد پيرامون محور ضعف روس‌ها بود .موافقان اين تحليل اعتقاد داشتند كه روسيه هم از نظر استراتژيك و هم از نظر مالي در سوريه گرفتار شده و مداخله نظامي آخرين تير در تاريكي مسكو براي نجات خود و تغيير معادله بازي بوده است. استيون كوك در بخش ديگري از تحليل خود درباره رفتار منطقه‌اي روسيه مي‌نويسد: «نمايش قدرت روسيه در سوريه كه طبيعتا بخشي از آن به دليل كمك‌هاي ايران بود باعث شد تا روس‌ها خود را به عنوان جايگزيني براي امريكا در كشورهايي كه به كل سنتي متحد واشنگتن بودند، معرفي كنند. به عنوان مثال روسيه با انعقاد قراردادهاي اقتصادي و نظامي و مانورهاي ديپلماتيك توانست تا حدودي مصر و تركيه را از امريكا دور و به خود نزديك‌تر كند. اين مساله درباره عربستان سعودي هم مصداق داشت و سفر ملك سلمان در سال گذشته ميلادي به روسيه (كه در بالا هم به آن اشاره شد) را هم مي‌توان به نوعي نزديك شدن رياض به مسكو در مقابل واشنگتن دانست.» اسراييلي‌ها نيز در چندسال اخير رفت و آمدهاي بيشتري به مسكو داشته‌اند و هرچند كه گفته مي‌شود حضور نظامي ايران در سوريه اصلي‌ترين دليل اين رونق روابط است اما ناگفته پيداست كه تل‌آويو هم نمي‌خواهد از قافله دوستان روسيه در منطقه در روزهاي افول قدرت امريكا جابماند.
از شراكت نفتي تا همكاري هسته‌اي
ترس رياض و طمع مسكو در كدام نقطه به تامين منافع مشترك منتهي شد؟ برخي از كارشناسان مبناي شكل‌گيري رابطه عربستان و روسيه را مربوط به تعامل‌هاي اعضاي اوپك و غيراوپك مي‌دانند كه رابطه رياض با مسكو را وارد يك مرحله راهبردي كرده است. مولفه ديگري كه مي‌تواند نقش تسهيل‌گر را در اين رابطه رو به صعود بازي كند، پيشنهاد روسيه براي فروش سيستم دفاع موشكي اس- 400 به سعودي است. پيشنهادي كه از جانب عربستان با استقبال روبه رو شد اما طبيعتا صداي اعتراض واشنگتن را بلند كرد. اين صداي اعتراض دقيقا همان نقطه مطلوب روس‌ها است. روسيه به عربستان به چشم متحدي براي امريكا نگاه مي‌كند كه تمام و كمال رابطه خود با امريكا را حفظ نكرده است. به زبان ساده‌تر مي‌توان گفت كه رابطه متزلزل و پرضعف سعودي با امريكا به عامل تشويق روسيه براي نزديكي به رياض تبديل شده است. جذاب‌ترين خوش رقصي سعودي براي روسيه در بزنگاه‌ها تحريم روسيه به دليل تنش اوكراين توسط امريكا بود. سعودي با اين تحريم‌ها همراه نشد و رابطه اقتصادي با روسيه را ادامه داد. براي روسيه رابطه با كشوري در غرب آسيا كه هم متحد امريكا و هم مردد نسبت به سياست‌هاي امريكا باشد بسيار حائز اهميت است.
همكاري‌هاي روسيه و عربستان در 3 حوزه قابل تعريف است:
1. خريد و فروش سلاح: روسيه نقش ناچيزي در فروش سلاح به كشورهاي حوزه خليج فارس دارد. يكي از برنامه‌هاي اقتصادي ولاديمير پوتين، بالابردن صادرات سلاح از روسيه و تبديل كردن آن به يك منبع درآمد كلان است. در اين نقشه راه، تعامل با عربستان يك عنصر مهم براي ورود به بازار فروش سلاح است. بيشترين سلاحي كه مسكو در حال حاضر مي‌فروشد به الجزاير است و پس از آن هم اسراييل رتبه دوم را دارد.
2. همكاري‌هاي نفتي: اكنون كه امريكا به بزرگ‌ترين توليدكننده نفت جهان بدل شده، احتمال همكاري بيشتر ميان روسيه و كشورهاي حوزه خليج فارس براي كنترل بهاي نفت به گونه‌اي كه تامين‌كننده منافع آنها باشد، بيشتر شده است. محمد بن سلمان وليعهد سعودي مي‌گويد كه روسيه و عربستان در حال كار بر روي توافق بلندمدتي هستند تا در سايه آن اتحادي كه در موضع‌گيري‌هاي نفتي ميان رياض و مسكو شكل گرفته بادوام‌تر از گذشته شود. وليعهد سعودي اخيرا در اين باره به رويترز گفته بود: «ما در حال كار بر روي توافقي 10 تا 20 ساله به جاي توافق يك ساله موجود هستيم.» كارشناسان مي‌گويند انعقاد قرارداد نفتي طولاني‌مدت ميان مسكو و رياض بي‌سابقه است چراكه روسيه به عنوان عضو غيراوپك معمولا چنين همكاري‌هايي با اعضاي اوپك نمي‌كند. الجزيره چندي پيش در گزارشي در اين باره نوشته بود كه تلاش براي شكل‌گيري اتحاد نفتي ميان روسيه و عربستان در مقطع زماني رخ مي‌دهد كه دو طرف در حال تعميق رابطه اقتصادي با يكديگر هم هستند.
3. همكاري‌هاي هسته اي: عربستان سعودي توسعه برنامه هسته‌اي را در پيش گرفته و به دنبال متنوع‌سازي منابع خود در اين حوزه است. سعودي‌ها در اين حوزه درخواست‌هاي رسمي از امريكا كرده‌اند اما همزمان روابط محرمانه‌اي با پاكستاني‌ها دارند. در حوزه آموزش و تربيت نيروي متخصص نيز تلاش مي‌كنند با كشورهايي كه در اين خصوص حرفي براي گفتن دارند وارد همكاري‌هاي عميق شوند. روسيه همزمان كه با ايران همكاري هسته‌اي دارد همين همكاري را با سعودي‌ها هم تجربه مي‌كند.
برش
رابطه عربستان با روسيه به واسطه فيلم و تصاويري كه از خوش و بش متفاوت ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه با محمد بن سلمان، وليعهد سعودي در حاشيه نشست گروه 20 منتشر شد توجه بسياري را به خود جلب كرد. پوتين در حالي استقبال گرمي از وليعهد سعودي كرد كه پرونده همچنان باز قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري سعودي در تركيه نگاه‌ها را به سمت وليعهد عربستان چرخانده است.