سقط جمعيت يا رشد آن؟
عباس عبدي
از 10 سال پيش و هنگامي كه رشد سالانه جمعيت در ايران حدود 1.5 درصد بود و هنوز خطري براي جمعيت نبود نسبت به روند كاهشي فرزندآوري حساس بودم. مجموعه مطالبي كه در اين مورد نوشتم را در يك كتاب ۱۸۰ صفحه‌اي منتشر كرده‌ام. علت حساسيت من فقط تعداد جمعيت نبود، زيرا حداقل در آن زمان مشكلي در اين زمينه نداشتيم، بلكه مساله افول و بحران جامعه ايراني بود كه به دقيق‌ترين وجه خود را در مقوله فرزندآوري نشان مي‌داد. پس اگر قرار بود كه مساله ايران حل شود، بدون ترديد بايد آثارش در فرزندآوري ديده مي‌شد. چرا اين دو به هم مربوط بودند؟ به‌طور كلي با توسعه اقتصادي و اجتماعي، طبقه متوسط بزرگ و قوي مي‌شود. اين طبقه به دلايل فرهنگي و به مرور زمان زاد و ولد كمتري خواهد داشت و رشد جمعيت به نحو پيش‌بيني‌پذيري كم مي‌شود و اين يكي از قطعي‌ترين روندهاي حاكم بر تحولات اجتماعي است. ولي اگر جامعه‌اي كه داراي طبقه متوسط قوي است، با عقبگرد فاحش اقتصادي مواجه شود، شاهد افت شديد و غيرمتعارف فرزندآوري خواهيم بود، زيرا طبقه متوسطي كه به لحاظ اقتصادي فقير شود، به لحاظ فرهنگي همچنان جزو طبقه متوسط است ولي به دليل فقر، به كلي با فرزندآوري و حتي ازدواج قهر مي‌كند، زيرا ازدواج و فرزندآوري براي اين طبقه معنايي متفاوت از طبقه سنتي و فقير گذشته دارد كه فرزندآوري آنان زياد بود. بنابراين پس از آغاز تحريم‌ها در دهه ۹۰ شاهد كاهش غيرمتعارف فرزندآوري در ايران هستيم، به ويژه از سال ۱۳۹۶ به بعد و شكست برجام، روند كاهشي زاد و ولد شيب تندتري پيدا مي‌كند و همچنان هم ادامه دارد و قانون فرزندآوري نه تنها مانع آن نشده كه به نظرم يكي از عوامل تشديدكننده اين كاهش همين قانون است. در همين بهار امسال تعداد متولدين نسبت به بهار سال ۱۴۰۳، حدود 10 درصد كاهش يافته كه رقم بسيار بالايي است. بنده از الان با قاطعيت پيش‌بيني مي‌كنم، بهار سال ۱۴۰۵، اين كاهش بيشتر خواهد شد و نه كمتر. در حالي كه در شرايط جنگي معمولا شاهد افزايش زاد و ولد هستيم.
از ابتدايي كه دولت جديد تشكيل شد به وزير محترم بهداشت پيشنهاد كردم كه با توجه به تاكيد مقام رهبري در جلسه با دولت به آقاي وزير بر مساله مهم و درست فرزندآوري، بهتر است كه در اولين گام گزارشي كارشناسانه در اين مورد تهيه و تقديم كنيد، تا روشن شود كه قانون موجود با هدف رساندن نرخ باروري به بالاي ۲ هيچ كمكي بر حل اين مساله نمي‌كند، بلكه آن را تشديد خواهد كرد و اين قانون جز خسارت نتيجه ديگري ندارد. از زمان اجرا شدن آن باروري با شدت بيشتري كاهشي شده است. براي اين منظور بهتر است يك مطالعه ميداني انجام شود كه اين مطالعه با چند ماه تاخير به وسيله جهاد دانشگاهي انجام شد كه تكرار دقيق پژوهش سال ۱۳۹۵ بود و نشان داد كه موانع فرزندآوري با اين قانون رفع نمي‌شود. مطابق اين پژوهش ۴ علت اصلي در عدم رغبت به فرزندآوري عبارتند از: نگراني نسبت به تامين آينده فرزند جديد (۸۷ درصد)، افزايش مشكلات اقتصادي (۸۱ درصد)، فقدان درآمد كافي براي فرزند جديد (۷۹ درصد) و فقدان مسكن و فضاي مناسب براي فرزند جديد (۷۳ درصد) . جالب اينكه پاسخ‌هاي مردم در هر چهار مورد در سال ۱۴۰۳، به نحو بسيار روشني نسبت به پژوهش قبلي در سال ۱۳۹۵ حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد بيشتر شده‌اند. در واقع در اين ۸ سال اصلي‌ترين موانع فرزندآوري نه تنها بهبود نيافته كه بدتر هم شده است. جالب است كه اين تحقيق نشان مي‌دهد مشكل مردم نداشتن تمايل به فرزندآوري نيست كه خيلي هم دوست دارند و حتي اين تمايل در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۹۵ بيش از ۴۰ درصد بيشتر هم شده است. (در اين مورد يك يادداشت مستقل بايد بنويسم) مشكل مردم نخواستن فرزندآوري نيست، نتوانستن است. جز اين ۴ عامل اصلي بقيه عوامل اهميت چنداني ندارند، و اين چهار عامل نيز با قانون فرزندآوري بهبود پيدا نمي‌كند، بلكه بدتر مي‌شود كه شده است. كساني كه منشا نااميدي هستند چگونه مي‌توانند مردم را به آينده اميدوار و فرزندآوري را افزايش بدهند؟ پس چرا تندروها اين همه وقت و بودجه كشور را به صورت بيهوده در اين راه تلف مي‌كنند؟ شايد بگوييم هنگام تصويب قانون آگاه نبودند، حالا كه حقيقت روشن شده، چرا اتلاف منابع را ادامه مي‌دهند؟ شايد اين قانون به يك دكان سه‌نبش براي ارتزاق عده‌اي تبديل شده و با پيمانكاري براي انجام تبليغات بيهوده و سخيف و برنامه‌هاي نمايشي و به اصطلاح آموزشي و... پول به جيب مي‌زنند. متاسفانه آنان هيچ دركي از مساله ندارند، يكي از آنان اعلام كرد كه خانواده‌ها از ۲ فرزندي به ۶ فرزندي برسند. فرزندآوري ۲ كودك را نمي‌توانند حفظ كنند، دنبال آوردن ۶ فرزند هستند! در حالي كه خودشان ۲ يا حداكثر ۳ فرزند دارند و دركي از معناي ۶ فرزند ندارند. نه با فقه آشنا هستند، نه با جمعيت و نه با قانون و نه با علم، بعد براي كشور و مردم قانون مي‌نويسند كه جز هزينه و زيان هيچ اثر ديگري ندارد. ديگري كه عضو كميسيون فرهنگي مجلس و از سردمداران اصلي اين‌گونه قوانين است، مي‌گويد كه در جنگ ۱۲ روزه كه بيش از هزار شهيد داديم، بيش از ۳۰ هزار تولد داشتيم كه نشان مي‌دهد جريان زندگي به راه است. توجه ندارد كه اين جريان زندگي مربوط به ۹ ماه قبل بوده در مورد اين جنگ بهتر است صبر كنند تا ۹ ماه بعد آن را بسنجند. اين‌گونه جمعيت را سقط مي‌كنند. چرا اين سياست ويرانگر را ادامه مي‌دهند و نمي‌خواهند كه علل واقعي كاهش فرزندآوري را بپذيرند؟ چون پذيرش شكست در قاموس آنان، هزار بار بدتر از اصل شكست است. البته از يك نظر شكست هم نخورده‌اند، چون دنبال يك سفره بودند كه اكنون باز است و دور آن نشسته‌اند. هيچ دستاوردي جز كاهش شديد زاد و ولد نداشته و فقط افزايش اندك در بچه‌هاي چهارم به بعد! در حالي كه مساله اصلي آوردن فرزند اول و دوم و حتي اصل ازدواج است. از خانم دكتر دستجردي انتظار مي‌رود كه به عنوان يك محقق و پزشك با تجربه كه مسووليت ستاد جمعيت را پذيرفته‌اند و به خوبي مي‌دانند كه علل كاهش فرزندآوري چيست و انتظار مي‌رود كه خيلي شفاف توضيح بدهند و عوارض قانون موجود را بيان كنند و كشور و اقتصاد را از سياهچاله سياستگذاري موجود بيرون آورند و مانع ادامه اين فرآيند بسيار زيان‌بار و پر هزينه شوند. در حالي كه اين يادداشت به پايان رسيده بود اين خبر دريافت شد كه «هديه ۴۸ ميليون توماني دولت براي مادران، براساس مصوبه اخير شوراي عالي انقلاب فرهنگي كه امروز توسط پزشكيان ابلاغ شد در راستاي سياست‌هاي ابلاغي رهبر انقلاب درباره جمعيت، مادران بارداري كه از يكم فروردين ۱۴۰۵ فرزند خود را به دنيا مي‌آورند، مشمول دريافت «كارت اميد مادر» خواهند بود. اين كارت به مدت ۲۴ ماه، ماهانه ۲ ميليون تومان شارژ مي‌شود. اين مبلغ صرفا براي تامين بخشي از هزينه‌هاي ضروري شامل خوراك، پوشاك و ملزومات كودك اختصاص خواهد يافت.» با خواندن اين خبر تعجب كردم. اولا شوراي عالي انقلاب فرهنگي بر اساس كدام اختيار خود اين بودجه كلان را تصويب كرده؟ به علاوه آيا يك گزارش يك صفحه‌اي در توجيه و اثرگذاري و منطق اين بودجه وجود دارد؟ اگر بلي، منتشر كنيد؟ مگر شما پول خود را همين‌گونه خرج مي‌كنيد كه بودجه مردم را خرج مي‌كنيد؟ اگر طي دو سال يك ميليون و ۸۰۰ هزار كودك متولد شوند بودجه سالانه آن حدود ۴۳ هزار ميليارد تومان خواهد شد. اين پول را از كجا تامين مي‌كنيد؟ جز از طريق تورم و به قيمت كم كردن جيب ملت؟ شما همين الان هم كسری بودجه فراوان داريد و از نبود پول مي‌ناليد بعد يكباره چنين تصميمي خارج از بودجه مي‌گيريد؟ مجلس هم نمي‌تواند بدون تامين بودجه هزينه تعيين كند، شما چگونه انجام داديد؟ تازه دو سال ديگر ارزش اين دو ميليون تومان برابر يك يا دو وعده غذا هم نمي‌شود چه دردي از مردم فرزندآورده را درمان مي‌كند؟ مردم چه فرض مي‌شوند چون به خوبي به ياد دارند، احمدي‌نژاد وعده مشابهي داد كه انجام نشد در حالي كه درآمد ارزي دولت او سر به فلك مي‌زد. شما همين وام‌هاي ازدواج و فرزندآوري را هم نمي‌توانيد بدهيد چه رسد به پرداخت اين رقم. خودتان كلاه‌تان را قاضي كنيد آيا حاضريد با چنين وعده‌اي فرزند بياوريد؟ بعد چرا به پولدارها مي‌دهيد؟ همه اينها نشانه سردرگمي است و اين تصميمات هيچ اثر مثبتي بر بحران فرزندآوري ندارد.