توفان نمكي درياچه اروميه شانتاژ است؟
مهدي زارع
برخي سوالات پيرامون مساله درياچه اروميه مطرح مي‌شود. مثلا: «توفان نمكي در درياچه خشك شده اروميه واقعي است يا شانتاژ و تبليغات رسانه‌اي؟ معمولا هر وقت بارندگي مي‌شود نمك‌هاي پودري در آب حل شده و بعد از خشك شدن به زمين مي‌چسبند. نمك بعد از خشك شدن مانند سيمان سفت به هم چسبيده و با باد از زمين كنده نمي‌شود. اگر قرار بر توفان نمك بود پس بايد پهنه‌هاي نمكي در خور و بيابانك و جندق هم داراي توفان نمكي باشند كه شاهد چنين پديده‌اي در آنجا نيستيم.»
پديده توفان‌هاي نمكي يا ريزگردهاي نمكي در اطراف درياچه خشك شده اروميه كاملا واقعي است و يك بحران جدي و مستند محيط‌زيستي محسوب مي‌شود نه صرفا تبليغات رسانه‌اي. نمك‌ها مانند سيمان سفت نمي‌شوند. استدلال مبني بر سفت شدن نمك پس از مرطوب شدن در مورد يك لايه ضخيم و يكپارچه نمك خالص (مانند سنگ نمك) صدق مي‌كند، اما بستر خشك شده درياچه اروميه يك توده سيماني از نمك خالص نيست. «نمك» به تنهايي نيست، بلكه ذرات بسيار ريز خاك (رس و سيلت) بستر درياچه است كه با بلورهاي ريز نمك آغشته شده‌اند. اين ذرات تركيبي (خاك و نمك) بسيار سبك‌تر از آن هستند كه مانند سيمان به هم بچسبند. وقتي رطوبت تبخير مي‌شود، لايه‌اي پودري و بسيار شكننده از اين ذرات در سطح باقي مي‌ماند. بادهاي شديد منطقه به راحتي اين ذرات ريز و سبك - «ريزگرد نمكي» - را از زمين بلند كرده و تا كيلومترها جابه‌جا مي‌كنند. چرخه‌هاي خيس شدن (بارندگي) و خشك شدن سريع، مي‌تواند با شكستن لايه‌هاي نمكي سخت‌تر، به ايجاد ذرات ريزتر و پودري‌تر كمك كرده و مشكل را تشديد كند. اينكه چرا در پهنه‌هاي ديگر مانند كوير مركزي اين پديده به اين شدت رخ نمي‌دهد، به تركيب رسوبات مربوط است. بستر درياچه اروميه عمدتا از رسوبات بسيار ريزدانه درياچه‌اي تشكيل شده است. اين رسوبات (رس و سيلت) به طور طبيعي بسيار سبك هستند و پتانسيل بالايي براي فرسايش بادي دارند. بسياري از پهنه‌هاي ديگر مانند دشت كوير در نزديكي خور و بيابانك درصد شن بيشتر دارند و تبلور نمك‌ها گونه‌اي است كه پوسته‌هاي سخت‌تر و پايدارتري ايجاد مي‌كنند كه در برابر باد مقاوم‌ترند. وسعت بستر خشك شده درياچه اروميه نيز يك كانون عظيم و فعال براي توليد ريزگرد ايجاد كرده كه با پهنه‌هاي كوچك‌تر قابل مقايسه نيست. الگوهاي باد در حوضه آبريز درياچه اروميه براي بلند كردن و حمل اين ذرات بسيار مستعد هستند. سوال ديگري مطرح است؛ «خشك شدن درياچه اروميه با بي‌كيفيت شدن هوا منطقه اطراف مربوط است؟ حتي در روزي كه توفان گرد و غبار نيست هم بايد نگران سلامت دستگاه تنفسي و گوارشي ساكنان اطراف درياچه اروميه باشيم؟» خشك شدن درياچه اروميه ارتباط مستقيم با بي‌كيفيت شدن هواي منطقه دارد و اين تهديد، فراتر از روزهاي توفاني است. بستر خشك شده درياچه اروميه، يك زمين باير ساده نيست، بلكه يك كانون عظيم توليد ريزگرد است. اين ريزگردها تركيبي از خاك بسيار ريزدانه بستر درياچه و بلورهاي نمك هستند. با خشك شدن هزاران كيلومتر مربع، اين سطح وسيع اكنون در معرض باد قرار دارد. وزش باد، حتي بادهاي ملايم، به طور مداوم ذرات را از اين بستر بلند كرده و وارد هوا مي‌كند. افزايش ذرات معلق با قطر كمتر از ۱۰ و ۲.۵ ميلي‌متر در شهرهاي اطراف مانند تبريز و اروميه با خشك شدن درياچه نشان داده شده است. اين ذرات معلق تركيبي از ذرات جامد و قطرات مايع موجود در هوا هستند. ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 ميلي‌متر مضرتر است، زيرا مي‌تواند به اعماق ريه‌ها و جريان خون وارد شود و مشكلات جدي‌تري براي سلامت ايجاد كند. روزهاي بدون توفان هم خطرناك است. خطر اصلي آلودگي هوا، توفان كه با چشم ديده مي‌شود نيست، بلكه «ريزگردها» هستند كه با چشم ديده نمي‌شوند. ذرات معلق ريز PM2.5 با قطر كمتر از 2.5 ميلي‌متر، نامرئي‌اند. اين ذرات به دليل سبكي، روزها در هوا معلق مي‌مانند، حتي اگر باد شديدي نوزد و «توفاني» در كار نباشد. بنابراين، حتي در يك روز به ظاهر آرام و بدون توفان، هواي منطقه مي‌تواند آلوده به غلظت بالايي از اين ريزگردهاي نمكي و سمي باشد. محتواي اين ريزگردها فقط نمك طعام نيست، بلكه شامل فلزات سنگين (مانند آرسنيك، سرب، كادميوم و...) و يون‌هاي ديگر است كه طي ساليان طولاني در بستر درياچه رسوب كرده‌اند. دستگاه تنفسي اولين قرباني اين ذرات معلق است. استنشاق مداوم اين ذرات باعث تحريك شديد مجاري تنفسي، تشديد آسم، برونشيت مزمن و بيماري‌هاي انسدادي ريه مي‌شود. اين ذرات ظرفيت دفاعي ريه‌ها را كاهش داده و فرد را مستعد ابتلا به عفونت‌هاي تنفسي مي‌كنند. خطر در دستگاه گوارشي و داخلي اغلب ناديده گرفته مي‌شود. بخشي از ذراتي كه تنفس مي‌كنيم، در مخاط بيني و گلو گير كرده و سپس بلعيده مي‌شوند و وارد دستگاه گوارش مي‌شوند. همچنين اين ذرات روي مواد غذايي و آب مي‌نشينند. جذب نمك اضافي از طريق ريه و گوارش مي‌تواند تعادل الكتروليت‌هاي بدن را به‌هم زده و طبق نتايج تحقيقات دانشگاه علوم پزشكي تبريز يكي از عوامل جدي در افزايش فشار خون در ساكنان منطقه پيرامون درياچه اروميه است. مطالعات اخير در دانشگاه‌هاي علوم پزشكي منطقه به ارتباط احتمالي اين ريزگردها با افزايش ريسك سرطان مري و معده اشاره كرده‌اند. خطرناك‌ترين بخش، ورود فلزات سنگين (مانند آرسنيك) به بدن از طريق گوارش است. اين فلزات مي‌توانند باعث آسيب‌هاي جدي به كبد، كليه‌ها (ايجاد سنگ كليه) و سيستم عصبي شوند.