وامداري راديو از رمان

بهمن زارع كهن

نمايش‌هاي راديويي در ايران: تاريخچه و تأثيرات آن بر فرهنگ كتاب و كتاب‌خواني پخش برنامه‌هاي راديويي در سال 1909 از سن‌خوزه كاليفرنيا آغاز شد و تا سال 1920 به‌صورت عمومي رواج يافت. با فراگير شدن‌گيرنده‌هاي راديويي، به ويژه در اروپا و ايالات‌متحده، برنامه‌هاي زنده راديويي، از جمله پيام‌هاي تلفني و اعلام برنامه‌ها، در دهه‌هاي 1920 و 1930 به محبوبيت گسترده‌اي دست پيدا كردند. با پيشرفت علم و فناوري و ورود جلوه‌هاي ويژه صوتي و هنرمندان حوزه نمايش به راديو، گونه جديدي از برنامه‌هاي راديويي با عنوان نمايش راديويي شكل گرفت. اينگونه به سرعت به يكي از پرطرفدارترين برنامه‌هاي راديويي تبديل شد و ميليون‌ها مخاطب را به خود جذب كرد. در ايران نيز، پس از راه‌اندازي اولين فرستنده عمومي راديو در تهران در 4 ارديبهشت 1319، نمايش‌هاي راديويي به سرعت رواج پيدا كردند.

نمايش راديويي در ايران: سير تكامل
نمايش راديويي در ايران سابقه‌اي طولاني و پرباري دارد. اينگونه نمايشي كه تنها با استفاده از صدا و بدون تصوير اجرا مي‌شود، از دهه 1330 شمسي، به ويژه در راديو تهران، گسترش يافت و به عنوان يكي از محبوب‌ترين و فراگيرترين انواع سرگرمي و هنر نمايشي شناخته شد. هنرمندان ايراني نيز با استفاده از ذوق و خلاقيت خود و با بهره‌گيري از متون ادبي مختلف، از جمله متون كهن، كلاسيك و مدرن، به خلق آثار راديويي بي‌شماري پرداختند. بعدها، با تشكيل نهاده‌هاي مستقل در اين زمينه و راه‌اندازي راديو نمايش، توليد و پخش نمايش‌هاي راديويي به‌صورت حرفه‌اي‌تر پيگيري شد.
نمايش‌هاي راديويي در قالب‌هاي مختلفي مورد توجه مخاطبان قرار گرفتند. يكي از مهم‌ترين اين برنامه‌ها، «از رمان تا نمايش » بود كه بعدها با افزودن بخش‌هاي كارشناسي كه به نقد و تفسير نمايش‌هاي پخش شده مي‌پرداخت، به فعاليت خود ادامه داد. يك نمونه از اين قبيل برنامه‌ها، برنامه «نقد و نمايش » نام داشت كه بعدتر به «رويكرد » تغيير نام داد و سال‌هاست كه به فعاليت خود ادامه مي‌دهد.

رويكرد: پلي ميان ادبيات و نمايش راديويي
برنامه «رويكرد » با پخش نمايش‌هاي راديويي برگرفته از رمان‌هاي مشهور دنيا و صحبت‌هاي كارشناسي منتقدان برجسته پيرامون نمايش راديويي و متن اصلي، به يكي از پرمخاطب‌ترين برنامه‌هاي راديو نمايش تبديل شده است. به عنوان مثال، در حال حاضر برنامه «رويكرد » در حال پخش نمايش راديويي «خاطرات نديمه‌ها » به نويسندگي سيمين بنايي و كارگرداني ميرطاهر مظلومي است. اين نمايش با موضوع تبعيض نژادي، برداشتي آزاد از كتاب «خدمتكار » (The Help) اثر كاترين استاكت است.
تهيه‌كنندگي اين برنامه را ژاله محمدعلي، از تهيه‌كنندگان باسواد و باتجربه، بر عهده دارد و اجراي آن را مينو جبارزاده، از نويسندگان، كارگردانان و بازيگران باسابقه راديو، انجام مي‌دهد. در اين برنامه، سه كارشناس برجسته حوزه نقد و نمايش، آقاي رضا آشفته (پژوهشگر، نويسنده و منتقد تئاتر)، آقاي خيمه‌دوز (نويسنده، منتقد و دراماتورژ آثار نمايشي) و آقاي بهمن زارع كهن (منتقد و عضو هيات تحريريه ماهنامه سينمايي فيلم)، نظرات خود را پيرامون اين نمايش راديويي و متن مورد اقتباس بيان مي‌كنند.

خدمتكار و اقتباس راديويي از رماني تأثيرگذار 
رمان «خدمتكار » (The Help) اثر پرفروش كاترين استاكت كه در سال 2009 منتشر شد، داستاني تأثيرگذار از نژادپرستي و تبعيض سيستماتيك در جنوب امريكا در دهه 1960 ميلادي را روايت مي‌كند. اين كتاب با روايت زندگي خدمتكاران سياه‌پوست از زبان خودشان، تصويري تلخ اما اميدبخش از مبارزه براي حقوق انساني ارايه مي‌دهد و در راستاي آثار بزرگي همچون «كلبه عمو تام » اثر هريت بيچر استو و «ريشه‌ها » اثر الكس هيلي قرار مي‌گيرد.
نمايش راديويي «خاطرات نديمه‌ها » به كارگرداني ميرطاهر مظلومي، نه تنها اقتباسي هنرمندانه از رمان «خدمتكار » است، بلكه به عنوان يك اثر مستقل راديويي، توانسته است پيام‌هاي مهمي درباره نژادپرستي و شجاعت انساني را به مخاطبان ايراني منتقل كند. بازپخش و تحليل اين نمايش در برنامه «رويكرد »، اهميت اين اثر را دوچندان كرده و فرصتي براي تأمل بيشتر بر روي مسائل اجتماعي و هنري آن فراهم آورده است. اين تعامل ميان اثر هنري و تحليل كارشناسي، به غناي فرهنگ شنيداري جامعه مي‌افزايد و نقش راديو را به عنوان يك رسانه پويا و تأثيرگذار بيش از پيش نمايان مي‌سازد. لازم به ذكر است كه فيلمي نيز از اين اثر ساخته شده است (خدمتكاران (The Help) فيلمي امريكايي است كه در سال ۲۰۱۱ به كارگرداني تيت تيلور به نمايش درآمد و وايولا ديويس، اما استون، برايس دالاس هاوارد، اكتاويا اسپنسر، جسيكا چستين، آليسون جاني و سيسي اسپيسك در آن ايفاي نقش كردند) .

اهميت ترويج فرهنگ كتاب و كتاب‌خواني
برنامه‌هاي راديويي با پرداختن به مهم‌ترين آثار مكتوب ايران و جهان، مخاطبان خود را به دنيايي از تفكر و تخيل دعوت مي‌كنند. شنوندگان مي‌توانند در حين انجام فعاليت‌هاي روزمره مانند رانندگي، استفاده از وسايل حمل‌ونقل عمومي يا پياده‌روي، به اين برنامه‌ها گوش دهند و ضمن افزايش اطلاعات عمومي، علاقه خود را به مسائل ادبي و هنري گسترش دهند. اين برنامه‌ها با بياني ساده، متين و بي‌ادعا، نقش موثري در ترويج فرهنگ كتاب و كتاب‌خواني در سطح جامعه ايفا مي‌كنند.
متأسفانه جامعه ما سال‌هاست كه علي‌رغم هشدارهاي كارشناسان فرهنگي، با بي‌توجهي نسبت به مسائل فرهنگي، به‌ويژه در حوزه كتاب و كتاب‌خواني روبه‌رو است؛ حوزه‌اي كه هر مقدار به آن پرداخته شود، باز هم جاي كار دارد. برنامه راديويي «رويكرد» تلاش مي‌كند تا با استفاده از نمايش‌هاي راديويي اقتباس‌شده از آثار برجسته ادبيات ايران و جهان، مخاطبان را با طعم شيرين كتاب و كتاب‌خواني آشنا سازد.
علاقه‌مندان به اينگونه آثار مي‌توانند به‌راحتي از طريق امواج راديو نمايش يا مراجعه به وب‌سايت و اپليكيشن «ايران‌صدا»، از قسمت‌هاي مختلف اين برنامه بهره‌مند شوند. آنان ضمن شنيدن نمايش‌هاي دل‌نشين و خيال‌انگيز، مي‌توانند با تحليل‌هاي كارشناسان برنامه همراه شده و به تأمل و تعمق درباره موضوعات مطرح‌شده بپردازند.