ابراهيم متقي
مقدمات تنظيم و امضاي توافق راهبردي ايران و روسيه در 17 ژانويه 2024 و در روند ديدار رييس‌جمهور پزشكيان از مسكو فراهم شد. توافق ياد شده بر ضرورت‌هايي از جمله: «حسن همجواري»، «دوستي» و «تلاش براي تامين منافع مشترك دو كشور» تاكيد داشته است. توافق راهبردي ايران و روسيه در روز پنجشنبه مورخ 10 مهر ماه 1404 در شرايط عملياتي و اجرايي قرار گرفت. «لاوروف» وزير امور خارجه روسيه در مورخ 2 اكتبر 2025 بر ضرورت اجرايي شدن توافق ياد شده تاكيد داشت. اجراي اين توافق در شرايطي كه امريكا و اروپا از سازوكارهاي اسنپ بك براي اعاده تحريم‌هاي شوراي امنيت عليه ايران بهره گرفته‌اند، موضوعي مهم و تعيين‌كننده براي كاهش فشارهاي اقتصادي و راهبردي عليه ايران مي‌باشد. هم‌اكنون مي‌توان اين پرسش را مطرح كرد كه آيا اجرايي شدن قرارداد جامع همكاري راهبردي ايران و روسيه مي‌تواند مانع كنش عملياتي جديد امريكا و اسراييل عليه ايران باشد؟ پرسش دوم آن است كه اگر امريكا و اسراييل موج جديدي از اقدام نظامي عليه ايران را سازماندهي كردند و بار ديگر ايران در معرض تهديدات نظامي دشمن قرار گرفت، روسيه از چه سازوكارهايي براي تحقق «دفاع مشروع» از سوي ايران بهره مي‌گيرد؟ پرسش سوم را مي‌توان در ارتباط با اثربخشي پيمان جامع همكاري براي سنجش «اراده تاكتيكي»، «تحرك عملياتي» و «كنش متقابل روسيه در برابر سياست تهاجمي اسراييل و امريكا» مطرح نمود.
1. ضرورت‌هاي عملگرايي تاكتيكي ايران براي ائتلاف‌سازي در فضاي تهديدات امنيتي
ايران در شرايط تهديدات امنيتي تصاعديابنده قرار دارد. اگرچه جنگ 12 روزه با درخواست آتش‌بس اسراييل و امريكا در وضعيت تعليق قرار گرفت، اما واقعيت آن است كه هنوز بسياري از نشانه‌هاي تهديد عليه ايران وجود دارد. مقابله با تهديدات نيازمند بهره‌گيري از «عملگرايي تاكتيكي» است. يكي از شاخص‌هاي اصلي عملگرايي تاكتيكي را مي‌توان در اجراي قرارداد اجراي همكاري راهبردي ايران و روسيه مورد توجه قرار داد؛ پيماني كه مي‌تواند از قابليت لازم براي بهينه‌سازي ساختار دفاعي و تاكتيكي ايران برخوردار شود. اجرا و عملياتي‌سازي قرارداد جامع همكاري‌ها از اين جهت اهميت دارد كه زمينه «ائتلاف‌سازي تاكتيكي» در روابط ايران و روسيه را فراهم مي‌سازد. كشورهاي اتحاديه اروپا و ايالات متحده به همراه تركيه، بر ضرورت اعمال محدوديت‌هاي اقتصادي عليه ايران تاكيد داشته و در اين ارتباط بسياري از منابع اقتصادي و راهبردي ايران را در وضعيت توقيف و مسدودسازي قرار داده‌اند. ايران براي عبور از چنين تهديداتي، نيازمند كسب حمايت متحداني است كه از قدرت موثر براي بي‌اثرسازي تحريم‌هاي اقتصادي برخوردار باشند. اجراي اين توافق با ضرورت‌هاي «موازنه تهديد» پيوند داشته و مي‌تواند شرايط لازم براي ائتلافي با قدرت متوسط در جهت تحقق «راهبرد بقا» براي جمهوري اسلامي را به وجود آورد. هرگونه سازوكار همكاري‌جويانه مبتني بر موازنه تهديد ايران و روسيه مي‌تواند «ضريب مقاومت» جمهوري اسلامي در برابر «يكجانبه‌گرايي ستيزه‌جويانه امريكا» را به ميزان قابل‌توجهي كاهش دهد. ايران همواره تلاش داشته است تا امنيت خود را از طريق سازوكارهاي دفاعي و همكاري‌جويانه ارتقا دهد. ضرورت اجراي اين امر در دوراني كه هنوز سايه جنگ و كنش عملياتي امريكا و اسراييل عليه ايران وجود دارد، به عنوان موضوعي اجتناب‌ناپذير محسوب مي‌شود. اجراي توافق راهبردي ايران و روسيه مي‌تواند اهداف مشتركي را در روابط دو كشور منعكس سازد. ايران و روسيه همواره در تبيين راهبردهاي منطقه‌اي و بين‌المللي خود بر نشانه‌هايي از «ساختار چند قطبي» و ضرورت‌هاي «موازنه قدرت» در برابر انگاره معطوف به يكجانبه‌گرايي تهاجمي دونالد ترامپ تاكيد داشته‌اند. در اين ارتباط هرگونه همكاري تاكتيكي ايران با روسيه يا برخي ديگر از قدرت‌هاي بزرگ مي‌تواند نشانه‌هايي از «ظهور محور مقاومت» در برابر «يكجانبه‌گرايي تاكتيكي و راهبردي» امريكا را به وجود آورد.
2. ماهيت و ضرورت اجراي قرارداد جامع همكاري ايران و روسيه
هرگونه همكاري دفاعي و تاكتيكي را مي‌توان تابعي از ضرورت‌هاي امنيت ملي كشورها در محيط منطقه‌اي و سياست بين‌الملل دانست. در شرايطي كه «خوداتكايي تاكتيكي» قادر به پاسخگويي به اقدامات و منازعه پرشدت در برابر تهديدات نمي‌باشد، بنابراين طبيعي است كه جمهوري اسلامي براي كنترل تهديدات و كاهش ضريب منازعات نيازمند بهينه‌سازي روابط خود با قدرت‌هاي بزرگ به ويژه روسيه جهت تقويت فرآيند بازدارندگي و محدودسازي امكان جنگ خواهد بود. اگر ائتلاف‌سازي ماهيت تاكتيكي و اجرايي داشته باشد، در آن شرايط هرگونه كنش امريكا در قالب «ديپلماسي اجبار» و «سياست محدودسازي و فشار» به گونه اجتناب‌ناپذير با واكنش‌هايي روبه‌رو مي‌شود. واقعيت آن است كه پيمان همكاري‌هاي جامع ايران و روسيه اولا ماهيت تدافعي دارد، ثانيا با ضرورت‌هاي موازنه تهديد بازيگر مهاجم هماهنگي و همبستگي خواهد داشت و ثالثا از قابليت لازم براي گسترش سطح همكاري‌هاي اقتصادي و تكنولوژيك برخوردار است. همكاري‌هاي تاكتيكي ايران و روسيه مي‌تواند زمينه لازم براي «سنگربندي تاكتيكي» در برابر «اقدامات تهاجمي» اسراييل و امريكا را به وجود آورد. روسيه در شرايطي به كنش همكاري‌جويانه تاكتيكي با ايران مبادرت نمود كه هزينه‌هاي چنين اقدامي براي روابط آن كشور با امريكا و اروپا پرمخاطره خواهد بود. در اين شرايط، بسياري از متحدين امريكا كه در دوره جديد رياست‌جمهوري دونالد ترامپ در وضعيت ارعاب قرار گرفته‌اند، تلاش دارند تا خود را با سياست‌هاي رييس‌جمهور امريكا تطبيق دهند. واقعيت‌هاي موجود سياست بين‌الملل بيانگر وضعيتي مي‌باشد كه بسياري از واحدهاي سياسي اروپايي و حتي قدرت‌هاي بزرگ از سياست تهاجمي ترامپ حمايت به عمل مي‌آورند. اين گروه از كشورها راهبرد سازش و دنباله‌روي از سياست‌هاي ترامپ را در دستور كار قرار داده و در نتيجه ايران را با فشارهاي اقتصادي و تهديدات امنيتي پرشدت روبه‌رو مي‌سازند. در شرايط موجود تاريخي، بسياري از واحدهاي سياسي تمايلي به انجام همكاري‌هاي اقتصادي، تاكتيكي، عملياتي و راهبردي با ايران ندارند. ايران پس از جنگ 13 ژوئن 2025 در وضعيت تهديد امنيتي قرار دارد. اگرچه هم‌اكنون جنگ 12 روزه اسراييل و امريكا عليه ايران در وضعيت آتش‌بس قرار دارد، اما هيچ نشانه‌اي از پايان تهديدات امنيتي عليه ايران مشاهده نمي‌شود. سياست امريكا در ارتباط با جمهوري اسلامي مبتني بر «ابهام تاكتيكي» بوده و اين امر به منزله تداوم چالش‌هاي امنيتي ايران در حال گذار خواهد بود. عبور از چالش‌هاي امنيتي نيازمند بهره‌گيري از سازوكارهاي كنش تاكتيكي و همچنين «راهبرد بقا» مي‌باشد.
3. پيامدهاي تاكتيكي اجراي پيمان جامع همكاري‌هاي ايران و روسيه
اجراي قرارداد جامع همكاري‌هاي راهبردي ايران و روسيه در اكتبر 2025 با ضرورت‌هاي كنش عملگرايانه در سياست خارجي ايران و همچنين شاخص‌هاي مربوط به راهبرد بقا هماهنگي و همبستگي دارد. راهبرد بقا داراي 3 شاخص بنيادين «ائتلاف‌سازي»، «خودياري و مقاومت» و «ديپلماسي عملگرايانه» در فضاي منطقه‌اي و بين‌المللي خواهد بود. اجراي اين توافق به گونه اجتناب‌ناپذير با ضرورت‌هاي راهبردي ايران براي مقابله و خنثيسازي تهديدات پايان‌ناپذير و تصاعديابنده امريكا همگون مي‌باشد. بسياري از نشانه‌هاي تاكتيكي و فرآيندهاي منطقه‌اي بيانگر اين واقعيت است كه ايران و روسيه در فضاي تهديدات ژئوپليتيكي و راهبردي مشترك قرار دارند. بنابراين ضرورت‌هاي راهبردي دو كشور ايران و روسيه ايجاب مي‌كند كه از شاخص‌هاي مربوط به «سياست سد نفوذ» و «سنگربندي تاكتيكي» در برابر يكجانبه‌گرايي امريكا استفاده نمايند. تحقق و اجراي هرگونه سنگربندي تاكتيكي صلح‌آميز نيازمند ايجاد نشانه‌هايي از همبستگي و همكاري ايران و روسيه براي خنثيسازي ديپلماسي اجبار امريكا و بي‌اثرسازي دنباله‌روي تاكتيكي تروييكاي اروپايي در جهت اعاده تحريم‌هاي سازمان ملل عليه ايران مي‌باشد. اجراي اين تحريم‌ها به گونه اجتناب‌ناپذير چالش‌هاي امنيتي جديدي را براي ايران، روسيه و چين به وجود مي‌آورد. هرگونه ائتلاف‌سازي و كنش تاكتيكي ايران در محيط منطقه‌اي بدون توجه به سازوكارهاي حمايتي روسيه و چين، نتيجه مطلوب امنيتي نخواهد داشت. برگزاري اجلاسيه شانگهاي در پكن، فرصت مناسبي براي ايران بود تا بتواند از سازوكارهاي كنش ارتباطي موثر، مطلوب و دقيق‌تري براي ارتقاي سطح همكاري‌ها و جلب حمايت چين و روسيه استفاده نمايد. الگوي كنش ارتباطي ايران با چين و روسيه را مي‌توان محور اصلي ائتلاف‌سازي تاكتيكي در شرايط بحران و چالش‌هاي امنيتي دانست. در فرآيند گسترش بحران‌هاي تصاعديابنده منطقه‌اي عليه ايران، كشورهاي چين و روسيه از قابليت موثري براي ميانجيگري و سازوكارهاي مديريت بحران جهت كاهش تضادهاي امنيتي امريكا و اسراييل عليه ايران برخوردارند. «اسنپ بك» را مي‌توان به عنوان يكي از نشانه‌هاي اصلي سياست امنيتي كشورهاي اروپايي دانست كه زمينه لازم براي محدودسازي قدرت ايران در فضاي بحران و منازعه منطقه‌اي را به وجود آورده و تشديد مي‌كند. هرگونه فشار تاكتيكي عليه ايران به گونه اجتناب‌ناپذير نقش موثري در ارتقا و تصاعد چالش‌هاي امنيتي جديد در محيط منطقه‌اي ايفا مي‌كند. روسيه به مثابه قدرت بزرگ جهاني بعد از ارسال نامه اروپا معطوف به برگشت‌پذيري تحريم‌هاي قطعنامه 2231 درصدد برآمد تا با سياست معطوف به محدودسازي قدرت فراساختاري امريكا مقابله نموده و چنين انگاره‌اي را به عنوان بخشي از سازوكارهاي فراقدرت امريكا كه نظم و موازنه جهاني را تحت تاثير قرار مي‌دهد، محدود سازد. در اين فرآيند، پوتين و لاوروف از كنش حمايتي ايران بهره گرفته و در قالب اجراي قرارداد جامع همكاري ايران و روسيه تلاش نمودند تا زمينه تداوم موازنه در قابليت اثربخشي بازيگران منطقه‌اي از جمله ايران حفظ شود.
4. شرايط و عوامل اثربخش در اجراي پيمان همكاري‌هاي راهبردي ايران و روسيه
هرگونه كنش عملياتي روسيه در حمايت از ايران نيازمند «اراده تاكتيكي» رهبران سياسي روسيه است. توضيح آنكه روسيه در شرايط موجود با نشانه‌هايي از تهديد امنيتي روبه‌رو بوده و به نوعي درگير جنگ در اوكراين مي‌باشد. بسياري از كشورهاي اروپايي براي محدودسازي قدرت روسيه در اوكراين از سازوكارهاي كنش حمايتي بهره گرفته و به گونه‌اي روسيه را درگير جنگ منطقه‌اي تصاعديابنده نموده‌اند؛ منازعه‌اي پر دامنه كه در قالب سازوكارهاي «جنگ نيابتي» و «جنگ كم شدت» قرار گرفته است. هرگاه قدرت‌هاي بزرگ درگير جنگ‌هاي منطقه‌اي نيابتي مي‌شوند، طبيعي است كه بخشي از قابليت و اثربخشي خود را از دست مي‌دهند. روسيه در سال‌هاي دهه 1980 در فضاي جنگ كم‌شدت امريكا قرار گرفت. در روند جنگ كم شدت امريكا و اروپا، نيروي نظامي روسيه بخشي از قابليت‌هاي دفاعي و تاكتيكي خود را از دست داد. تداوم بحران و جنگ روسيه و اوكراين مي‌تواند چالش‌هاي پرمخاطره‌اي را براي تمامي بازيگران درگير به وجود آورد. اگرچه از زمان شكل‌گيري جنگ اوكراين در حدود سه سال سپري شده است، اما نشانه‌اي از اثربخشي «شكل‌بندي‌هاي ساختاري موازنه قدرت» در محيط منطقه‌اي مشاهده نمي‌شود. جنگ‌هاي پر دامنه و فرسايشي عموما براي قدرت‌هاي بزرگ پر مخاطره خواهد بود.
نتيجه
٭ ضرورت‌هاي دفاع هوشمند ايجاب مي‌كند كه ايران براي مقابله با تهديدات از سازوكارهاي همكاري و ائتلاف براي مقابله با تهديدات استفاده كند.
٭ واقعيت‌هاي سومين دهه قرن 21، نشانه‌هايي از بحران تصاعديابنده را منعكس مي‌سازد. در چنين شرايطي، هرگونه كنش تاكتيكي ايران نيازمند بهره‌گيري از سازوكارهايي است كه زمينه مشاركت منطقه‌اي و جهاني را از طريق ائتلاف و همكاري‌هاي سازنده بين‌المللي براي مقابله با تهديدات فراهم آورد.
٭ روسيه يا ساير قدرت‌هاي بزرگ در شرايطي از ايران براي امنيت‌سازي منطقه‌اي بهره مي‌گيرند كه از اراده و قابليت تاكتيكي مناسب براي مقابله با تهديدات برخوردار باشد. چنين نشانه‌هايي را مي‌توان در روند جنگ 12 روزه مشاهده نمود.
٭ هويت ايراني در روند جنگ 12 روزه توانست قدرت خود را بازيابي نموده و نشان دهد كه براي مقابله با تهديدات قادر خواهد بود تا سطح جديدي از منازعه را برساخته سازد.
٭ اثربخشي هرگونه پيمان راهبردي در شرايطي حاصل مي‌شود كه ماهيت موسع و چندجانبه داشته باشد. در شرايطي كه روسيه رياست دوره‌اي شوراي امنيت سازمان ملل را عهده‌دار است، هرگونه كنش عملياتي عليه جمهوري اسلامي با واكنش روسيه روبه‌رو خواهد شد.
٭ روسيه در اكتبر 2025 فرصت مناسبي دارد تا زمينه صلح‌سازي منطقه‌اي را از طريق بازتوليد موازنه قدرت فراهم سازد. هرگونه وقفه تاكتيكي يا تاخير در امور مي‌تواند چالش‌هاي امنيتي بيشتر و فراگيرتري را عليه جمهوري اسلامي به وجود آورد.
٭ راهبرد روسيه در كنش همكاري‌جويانه با ايران، ماهيت قانوني، دفاعي و صلح‌جويانه دارد. روسيه تلاش دارد تا سازوكارهايي شكل گيرد كه الگوي كنش رفتاري امريكا قانونمند و متناسب با منشور ملل متحد باشد، در حالي كه امريكا همواره نشانه‌هايي از يكجانبه‌گرايي را در دستور كار خود قرار داده است.
٭ تاريخ روابط بين‌الملل به ويژه در سال‌هاي پس از جنگ دوم جهاني بيانگر اين واقعيت است كه امريكا هرگونه كاربرد قدرت نظامي را براي خود مشروع مي‌داند. مشروعيت جنگ در انديشه و تفكر امريكا رابطه مستقيم با معادله قدرت دارد.
٭ در انديشه امريكايي هرگونه كاربرد قدرت مي‌بايست منجر به تسهيل فرآيندهاي سياست خارجي شود. دونالد ترامپ از ابزار نظامي براي تسهيل روندهاي سياست خارجي بهره گرفته و اين امر منجر به ظهور نشانه‌هايي از «جنگ دايمي» و «منازعه پر مخاطره» براي بسياري از كشورها شده است.
٭ ارتقاي سطح همكاري‌هاي ايران با روسيه و چين مي‌تواند ضريب قدرت ملي ايران در شرايط ابهام امنيتي و تهديدات در حال گسترش را افزايش دهد. هرگونه همكاري دفاعي و تاكتيكي ايران با قدرت‌هاي بزرگ در شرايط تهديدات پرمخاطره را مي‌توان به عنوان تلاشي براي صلح‌سازي، امنيت‌سازي و كنترل تهديدات نوظهور دانست.