مردم كجا جمع مي‌شوند!
بهروز مرباغي
گفته مي‌شود، و قرين به حقيقت است كه در معماري ايران، تا دوره صفوي، ميدان وجود ندارد. نقشه‌هايي كه از شهرهاي تاريخي، كم و بيش در دست است، فضايي به شكل و نام ميدان ديده نمي‌شود. اين در حالي است كه در تمدن رومي و يوناني، ميدان عنصر اصلي شهر است. اما موضوع بحث ما ايران و روم نيست. موضوع اين است مردم براي اطلاع از حال و روز خود و كشور در كجا جمع مي‌شدند؟ در روزگاري كه نه روزنامه بود نه راديو و هر فرمان يا اتفاق را بايد جارچي‌ها به مردم خبر مي‌دادند، مردم كجا براي شنيدن اين فرمان يا خبر جمع مي‌شدند. ممكن است گفته شود در مساجد. پيروان اديان ديگر چه مي‌كردند؟ مي‌آمدند مسجد؟ بگذريم در طول تاريخ تفرق بسياري بين فرق مذهبي بوده و هر فرقه و قوم و حتي هر خاندان بزرگ مسجد و معبد خاص خود را داشته. بنابراين مساله اجتماع مردم در شهرهاي تاريخي موضوع قابل تاملي است و اگر فرض بر اين باشد كه بالاخره مردم دور هم جمع مي‌شدند و از خبرها و فرمان‌ها مطلع مي‌شدند پس بايد ببينيم كجا؟ در اينجا است كه پرسش اصلي مطرح مي‌شود و تكاني در كليشه‌هاي ذهني ما به وجود مي‌آورد. آيا محل تجمع مردم كه ما فعلا ميدان و ميدانگاه مي‌ناميم بايد به شكل دايره و مربع‌مستطيل باشد؟ چرا معماران و شهرسازان فكر مي‌كنند در طراحي يك شهر يا روستا، اگر دايره‌اي يا مربع مستطيلي بكشند كه از چند سو دسترسي دارد، تبديل به مركز تجمع مردم مي‌شود؟ آيا اجتماع يا تفرق مردم منوط به شكل مكان است؟ بياييد با يك مثال ديگر به موضوع نگاه كنيم. در شهر، در تمام مناطق، دستفروش يا كاسب دوره‌گردي را مي‌بينيم كه در جايي بساط كرده، مامور شهرداري سرمي‌رسد و او را از آنجا بيرون مي‌كند. پس از اينكه مامور رفت، دستفروش دوباره به همان نقطه برمي‌گردد. چرا؟ چون او مي‌داند در كدام نقطه مي‌تواند كاسبي كند. او قدر مكان را بهتر از من و شما مي‌داند. اين را در عرف معماري «شان مكان» مي‌نامند. يعني هر مكان براي خود شاني دارد. حالا، شان مكان اجازه مي‌دهد ما در هر نقطه شهر كه بخواهيم بياييم ميدان تعريف كنيم؟ آيا شان ميدان انقلاب با ميدان شوش يكي است؟ آيا ظرفيت و شان ميدان آزادي را با ميدان هفت‌حوض مي‌توان يكي كرد؟ پرسش‌هاي ديگر هم هست: آيا مردم عادي اگر در اعتراض يا تاييد امري بخواهند جمع شوند، مثل تظاهرات و اجتماعات دولتي، به ميدان آزادي مي‌روند؟ چرا در سال‌هاي جنبش ملي‌شدن نفت بهارستان تبديل به مقصد تمام ميتينگ‌ها مي‌شود؟ چرا ميدان مخبرالدوله چنين نقشي پيدا نمي‌كند؟ اگر مساله فقط جمع‌شدن در يك فضاي تعريف‌شده است، چرا مردم در امجديه جمع نمي‌شدند؟ مساله ساده است، هر مكان شاني دارد. در سده‌هاي گذشته هم مردم دور هم جمع مي‌شدند ولي نه لزوما در ميداني دايره‌اي يا مستطيلي. كجا؟
معمار و مدرس دانشگاه